Przygnębienie, żałoba czy depresja dziecięca?

Stany spadku nastroju, smutku i przygnębienia są naturalne w dynamice emocjonalnej. I tak jak dawniej ignorowano je, mimo iż przybierały poziom zaburzenia, tak dziś łatwo wpaść w pułapkę niepotrzebnej „psychiatryzacji” czy „klinicyzacji”. Na przykład w podręczniku „Psychiatria dzieci i młodzieży” (Goodman, Scott, 2010, s. 95–96), autorzy piszą o „depresji jako pojedynczym objawie”, „depresji jako zespole objawów” i „depresji jako zaburzeniu psychicznym”.

Depresję jako objaw trudno odróżnić od zwykłego smutku. Jedyny powód nadania mu charakteru objawu to fakt, że obniżenie nastroju występuje też w innych zaburzeniach psychicznych u dzieci i młodzieży. Tego nie można oczywiście pomijać, ale jednocześnie od depresji należy odróżniać:

• smutek (także z powodu osierocenia, jeśli nie trwa dłużej niż 2 miesiące lub nie towarzyszą mu myśli samobójcze);
• przygnębienie (jeśli nie występują w nim inne objawy uprawniające do rozpoznania depresji lub innych zaburzeń emocji i zachowania).

Istotnym elementem edukacji i wychowania dzieci jest uświadamianie im, że stany spadku nastroju są naturalne. Warto uczyć nie tylko rozpoznawania ich przyczyn, zmiany sposobu patrzenia na wywołujące smutek wydarzenia oraz metod poprawy nastroju, lecz także zwykłej gotowości do przeczekania emocjonalnie gorszych chwil.

Strata rodziców lub bliskiej osoby może wywołać depresję u dziecka. Jednak nie dzieje się tak zawsze. Dziecko podobnie jak dorosły ma prawo spotkać się ze zrozumieniem przeżywanej żałoby po stracie i liczyć na wsparcie, bez stawiania mu od razu „diagnozy psychiatrycznej”. Poniższa tabela przedstawia różnice między żałobą a depresją.

Uważa się, że na depresję dziecięcą cierpieć może około 1% dzieci w wieku przedszkolnym, zwłaszcza powyżej 2 r.ż. lub 3 r.ż. W okresie od 6 do 9 lat wskaźnik ten wzrasta do ok. 2%. W okresie dojrzewania wskaźnik ten osiąga poziom charakteryzujący populację dorosłych (wedle różnych szacunków od 4% do 10%, jeśli traktuje się łącznie epizody depresyjne i tzw. dystymię, czyli uporczywe lub nawracające zaburzenie depresyjne, określane dawniej jako nerwica depresyjna, a u dorosłych jako osobowość depresyjna). Nie można też pomijać dzieci, u których objawy depresyjne towarzyszą innym zaburzeniom, np. lękowym lub ADHD.

Mimo iż większość ekspertów uważa, że depresja ma generalnie podobny obraz kliniczny u dorosłych i dzieci, to jednak ze względu na wcześniejszy etap rozwoju i niedysponowanie bardziej dojrzałymi mechanizmami regulacji emocjonalnej, w depresji dziecięcej można dostrzec czasem nieco odmienne objawy. Charakterystykę depresji ze zwróceniem uwagi na specyfikę depresji dziecięcej (w dwóch punktach) przedstawiono poniżej.

Objawy podstawowe (1) i/lub (2)

(1) odczuwany i/lub obserwowany obniżony nastój przez większą część dnia w okresie min. 2 tygodni – Uwaga! U dzieci i adolescentów nastrój może być drażliwy

(2) zmniejszenie zdolności do odczuwania przyjemności i spadek zainteresowań w stosunku do (prawie) wszystkich dotychczasowych obszarów

Pozostałe objawy (co najmniej 3 lub 4 oprócz powyższych)

(3) znaczący spadek masy ciała – Uwaga! U dzieci – nieprzybieranie na wadze

(4) bezsenność lub nadmierna senność niemal każdego dnia

(5) spowolnienie lub pobudzenie psychoruchowe niemal każdego dnia

(6) zmęczenie lub poczucie braku energii niemal każdego dnia

(7) poczucie braku własnej wartości lub nieadekwatne poczucie winy

(8) kłopoty z myśleniem, koncentracją, podejmowaniem decyzji

(9) nawracające myśli o śmierci, także samobójcze

Objawy powodują cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania społecznego.

W wiedzy potocznej depresja kojarzona jest często z silnym przygnębieniem i spowolnieniem psychoruchowym. Jak widać w powyższej tabeli u dzieci i adolescentów w to miejsce występować może drażliwość. I nie jest to rzadki objaw. W najnowszej edycji Diagnostycznego i Statystycznego Podręcznika Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 2013 roku właśnie wśród zaburzeń depresyjnych umieszczono dezorganizujące zaburzenie regulacji nastroju (ang. disruptive mood dysregulation disorder). Przejawia się ciężkimi nawracającymi i utrzymującymi się co najmniej 12 miesięcy wybuchami gniewu w formie agresji słownej lub fizycznej, których intensywność lub czas trwania są nieadekwatne w stosunku do sytuacji. Wybuchy takie występują średnio 2–3 razy w tygodniu. Nastrój między wybuchami jest drażliwy, co mogą zaobserwować rodzice i/lub nauczyciele, jak również rówieśnicy. Rozpoznanie dotyczyć może dzieci po 6 r.ż., u których objawy rozpoznano przed 10. rokiem życia.

Opisana forma zaburzenia u dzieci musi być odróżniania od pobudzenia wywołanego stanem manii lub hipomanii, zaburzeniami ze spektrum autyzmu, stresem pourazowym. Nie jest tożsame z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym.

Sygnały sugerujące depresję dziecięcą wymagają skierowania dziecka po pomoc do specjalisty – psychoterapeuty lub psychiatry dziecięcego. W wielu przypadkach psychoterapia nie będzie musiała być łączona z farmakoterapią.

Czy w szkole można zmniejszać prawdopodobieństwo występowania depresji u dzieci, które mogą być na nią podatne? W tym miejscu warto wspomnieć o dwóch kompetencjach dotyczących regulacji emocji, o dowiedzionej efektywności, które warto wyrabiać u dzieci:

1. Monitorowanie i kwestionowanie myśli wpływających na obniżenie nastroju (przykładowa tabela poniżej).

2. Ćwiczenia medytacyjne uważności – koncentracja na „tu i teraz” bez pochłonięcia przez myśli czy emocje; przyjmowanie przychodzących zdarzeń i przeżyć jako momentów, które nie determinują „ja” i przyszłości.