Przemoc nauczycieli wobec uczniów – raport z badań

Światowi Przywódcy w ramach Celów Zrównoważonego Rozwoju z 2015 r. zobowiązali się do wykluczenia wszelkich form przemocy wobec dzieci do 2030 r. Dużo mówimy o przemocy w rodzinie, o przemocy rówieśniczej. Nie należy natomiast zapominać o zachowaniu czujności wobec tych osób i miejsc, które z założenia wydają się być bezpieczne i przyjazne dzieciom. Większość badań empirycznych w obszarze przemocy w szkole dotyczy przemocy rówieśniczej lub klimatu szkoły – jedynie nieliczne dotykają problemu przemocy nauczycieli wobec uczniów.

Wśród obowiązków nauczycieli zapisanych w Karcie Nauczyciela znajduje się między innymi obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych w szkole oraz dbanie o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju oraz przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.

Zarówno w literaturze naukowej jak i w języku potocznym pojęcia agresja, agresywność i przemoc bywają stosowane zamiennie. Różnicy pomiędzy tymi pojęciami badacze najczęściej dopatrują się w intencjach zachowań, nierównowadze sił sprawcy i ofiary oraz skutkach ich zachowań (dotkliwości zadanej krzywdy).

O ile agresywność odnosi się do cech jednostki, tak agresja i przemoc odnoszą się do jej zachowań. Najkrócej mówiąc agresja to zachowanie nastawione na zadanie cierpienia komuś, kto jest zmotywowany do jego uniknięcia. W słowniku psychologii agresją określa się szeroki wachlarz zachowań, cechujących się między innymi wrogością lub atakowaniem. Działania te zwykle są powodowane strachem, frustracją, pragnieniem wywołania strachu lub frustracji u drugiej osoby lub ich celem jest przeforsowanie swoich poglądów.

Przemoc z kolei jest pojęciem nieco węższym od agresji. Przemoc dotyczy relacji między osobami, gdzie przynajmniej jedna z nich ma szeroko rozumianą przewagę siły nad drugą. Jest rodzajem wpływu na zachowanie, myślenie, stan fizyczny człowieka, bez jego zgody, w celu wymuszenia konkretnego zachowania. Przemoc w odróżnieniu od agresji jest zachowaniem z intencjami destrukcyjnymi, w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek fizyczny lub psychiczny. Karkowska i Czarnecka przemoc wobec uczniów widzą jako przymuszanie do podporządkowania się ucznia woli nauczyciela poprzez oddziaływanie na dziecko siłą fizyczną lub psychiczną.

W 2002 roku Nita i Nawrot przeprowadziły badanie w grupie 120 uczniów i 20 nauczycieli. Zdaniem uczniów nauczyciele najczęściej stosowali:

• przemoc słowną ok. 35% odpowiedzi,
• przemoc fizyczną ok. 26%,
• naruszenie godności ucznia ok. 26%.

W ich opinii celem przemocy nauczycieli było odreagowanie złości i stresu, utrzymanie dyscypliny i okazanie przewagi. Zdanie nauczycieli było zdecydowanie odmienne – 85% z nich uważało, że nie stosuje przemocy wobec uczniów, z kolei 15% nie było pewnych czy niektóre ich zachowania noszą znamiona przemocy.

W tym badaniu zapytano także uczniów, jakie są powody stosowania przemocy przez uczniów, odpowiedzi to:

Nauczyciele cieszą się dużo mniejszym zaufaniem u chłopców niż u dziewcząt. Większość uczniów uznała, że z problemem przemocy nie da się nic zrobić.

Rok później Bernard Sack przeprowadził diagnozę przemocy w pięciu szczecińskich szkołach średnich (120 uczniów klas pierwszych).

Ankieta zawierała między innymi pytanie: „Jeśli spotkały Ciebie ataki agresji, to czy ich autorami byli: (wymień konkretne osoby). Pierwsze miejsce w tym niechlubnym rankingu uzyskują nauczyciele (35% odpowiedzi).

W pytaniu: „Kogo lub czego Ty obawiasz się w szkole najbardziej?” ponad 32% chłopców wskazuje również nauczycieli.

Autor badania zwraca uwagę, że jeśli nauczyciele stosują przemoc, bądź na nią przyzwalają, szkoła staje się miejscem modelowania takich zachowań, a one z czasem stają się, czymś naturalnym.

W raporcie rocznym programu społecznego „Szkoła bez przemocy” Fundacji Orange za przemoc nauczycieli wobec uczniów autorzy dr Giza-Poleszczuk oraz prof. Czapiński uznali takie zachowania jak:

• straszenie,
• używanie obraźliwych słów,
• uderzanie, szturchanie,
• potrącanie itp.
• wyrzucanie za drzwi.

Badanie wykazało, że chłopcy są częściej ofiarami przemocy ze strony nauczycieli niż dziewczęta. Odsetek ofiar przemocy ze strony nauczycieli rośnie wraz z wiekiem dzieci z 21% w klasach piątych do 40% dzieci w wieku powyżej 15 r.ż. (Czapiński, 2009).

W 2011 roku pojawił się kolejny raport w ramach programu „Szkoła bez przemocy”, którego autorką jest Komendant-Brodowska. Dowiadujemy się z niego, że 20% uczniów doświadczyło publicznego upokorzenia ze strony nauczyciela (używał obraźliwych słów), co siódmy uczeń (14%) był straszony, 13% uczniów doświadczyło wyrzucenia za drzwi, a 5% doświadczyło przemocy fizycznej (szturchanie, potrącanie, uderzenie). Ilość przypadków przemocy psychicznej wobec uczniów rośnie wraz z ich wiekiem, natomiast obserwujemy tendencję spadkową, jeśli chodzi o przemoc fizyczną wobec uczniów powyżej 15 r.ż.

W raporcie Instytutu Badań Edukacyjnych z 2015 roku Jadwigi Przewłockiej, dotyczącego klimatu szkoły,  zwraca się wagę, że zdarza się, iż nauczyciele wykorzystują swoja przewagę, władzę i stosują metody, które są na granicy przemocy, a nawet prezentują zachowania, które bez wątpienia są przemocowe. Są to celowe poniżanie, zastraszanie, a nawet uderzanie, które według przytoczonych badań powodowały u uczniów nie tylko stres, ale poczucie zagrożenia oraz konsekwencje psychiczne, takie jak wycofanie, utrata wiary w siebie, z podejrzeniem depresji włącznie. Przewłocka zwraca uwagę, że takie zachowania nauczycieli mają wpływ nie tylko na ich ofiary i klimat szkoły, ale także na świadków. 

Z raportu dowiadujemy się, że 20% uczniów potwierdza, używanie obraźliwych słów do uczniów przez nauczycieli, podobna ilość mówi o wyśmiewaniu i ośmieszaniu na forum – dotyczy to głównie młodzieży ze szkół ponadpodstawowych. Ponad 30% dzieci doświadczyło krzyku nauczyciela, w ciągu ostatniego miesiąca, 17% z nich, co najmniej kilka razy, 10% uczniów klas IV–VI i 17% uczniów gimnazjum usłyszało obraźliwe słowa, połowa częściej niż raz w miesiącu. Podobnie wyglądają wyniki dotyczące wyśmiewania i ośmieszania na forum. Przemocy fizycznej doświadczyło 6-7 % uczniów szkół podstawowych, gimnazjum, szkoły zawodowej (szarpanie lub uderzenie). Nie zdarzyły się natomiast takie zachowania nauczycieli, wobec licealistów i uczniów technikum. Zachowań tych najczęściej doświadczali chłopcy z niższymi wynikami w nauce i słabszymi ocenami z zachowania, pochodzący z rodzin, w których rodzice nie angażują się i nie interesują tym co dzieje się w szkole. W badaniu tym 20% uczniów mówiło, że nauczyciele niesprawiedliwie oceniają oraz wyciągają konsekwencje.

W 2023 roku Stowarzyszenie Umarłych Statutów opublikowało raport z badania przeprowadzonego na próbie prawie 1000 uczniów, z którego wynika, że 12% uczniów spotkało się w swojej szkole ze stosowaniem przez nauczyciela przemocy fizycznej. Jeśli chodzi o przemoc psychiczną:

• tylko 19,2% uczniów zadeklarowało, że nigdy taka sytuacja nie miała miejsca,
• 30,4% badanych wskazało, że do takich sytuacji dochodziło „czasem”,
• 16,4% – badanych wskazało, że do takich sytuacji dochodziło „zazwyczaj”,
• 7,3% – badanych wskazało, że do takich sytuacji dochodziło „zawsze”,
• 22,6% – badanych wskazało, że do takich sytuacji dochodziło „rzadko”.

Do zachowań nauczycieli będących przemocą psychiczną zakwalifikowano:

• niewłaściwy sposób odnoszenia się̨ do uczniów (przytyki, niemiłe i nieadekwatne uwagi, niestosowne komentarze na temat wyglądu, sytuacji rodzinnej itp.).  Odpowiedzi „zawsze” lub „zazwyczaj” na to pytanie udzieliło 28,2% uczniów, natomiast odpowiedzi „czasem” 31,9%;
• wyśmiewanie uczniów, którzy osiągali słabsze wyniki w nauce. Odpowiedzi „zawsze” lub „zazwyczaj” na to pytanie udzieliło 15,6% uczniów, natomiast odpowiedzi „czasem” 20,8%;
• niemiłe komentarze nauczyciela WF podczas zajęć W-F. Odpowiedzi „zawsze” lub „zazwyczaj” na to pytanie udzieliło 21,8% uczniów, natomiast odpowiedzi „czasem” 16,2%.

Tylko 41,2% uczniów nie spotkało się nigdy z takim zachowaniem nauczyciela.  

Skala występowania tego zjawiska na świecie waha się od 0,6% do 90%. Na tak zróżnicowany wynik mają wpływ:

• różnorodność kulturowa (na przykład w krajach Afryki, Wschodu i Bliskiego Wschodu, uznaje się bicie i upokarzające praktyki dyscyplinujące dzieci za zasadne),
• różny kontekst szkolny,
• zróżnicowana metodologia badań,

ale także brak spójności definicyjnej, czy też szeroki zakres czasowy przeglądanych badań.

W krajach zachodnich obserwuje się zdecydowanie mniejszą ilość badań, być może ze względu na wprowadzony zakaz stosowania kar fizycznych i w związku z tym błędne założenie, że dzieci są w szkole całkowicie bezpieczne.

Najniższy wskaźnik 0,6% uzyskano w szwedzkim badaniu. W Irlandii przeprowadzono badania przemocy nauczycieli w dwóch okresach i uzyskano powtarzalny wynik – około 30%. W Jemenie 10-15% uczniów doświadczyło krzyków, upokorzenia, przezywania ze strony nauczyciela, w Tajwanie prawie 30% uczniów zadeklarowało doświadczenia znęcania się nauczyciela, w Korei Południowej ok 30% dzieci w ciągu ostatniego roku doświadczyło emocjonalnego lub fizycznego złego traktowania przez nauczycieli. W Australijskim badaniu szkół średnich 10% chłopców i 7% dziewcząt. W Amerykańskim retrospektywnym badaniu 41% badanych przyznało, że doświadczali kilkukrotnie w ciągu roku, publicznego złego traktowania przez nauczycieli.

To co wspólne dla tych statystyk, to większość badań wskazuje, że to nastoletni chłopcy, stają się częściej ofiarami przemocy nauczycieli niż dziewczynki.

Pomimo różnorodności kulturowej istnieją takie zachowania, które są uznawane za przemocowe w wielu krajach. Zwykle są to agresja słowna (krzyk, sarkazm, kpiny, przeklinanie na ucznia, obraźliwe epitety – głupi, leniwy, wyzwiska, publiczne upokarzanie, grożenie (np. przemocą fizyczną), wyrzucanie z klasy.

Brakuje jeszcze danych, aby móc odpowiedzieć jaki wpływ na ma doświadczenie stricte przemocy ze strony nauczyciela, natomiast istotnymi wydają się być wyniki uzyskane w analizie przeprowadzonej przez Gardner w 2019 roku, która wykazała, że doświadczanie każdej z form krzywdzenia dzieci wiąże się ze wzrostem ryzyka zaburzeń depresyjnych i lękowych. Zauważono, że doświadczanie przemocy emocjonalnej jest wysoce związane z zaburzeniami depresyjnymi. Ustalono, że doświadczanie kilku rodzajów krzywdzenia, wpływa zdecydowanie silniej na ryzyko zaburzeń depresyjnych niż doświadczanie jednego rodzaju przemocy (doświadczenie trzech rodzajów krzywdzenia podwaja to ryzyko).

Doświadczanie przemocy emocjonalnej wraz z innymi rodzajami krzywdzenia, wiąże się z doświadczaniem nasilenia objawów depresji i niepokoju, natomiast nie obserwuje się takiego wzrostu w przypadku grupy zachowań krzywdzących nieobejmujących przemocy emocjonalnej.

Konsekwencje przemocy nauczycieli dotyczą przede wszystkim uczniów będących ofiarami w tej sytuacji i mają wpływ na ich zdrowie psychiczne i somatyczne. Mogą powodować skutki behawioralne, poznawcze i emocjonalne w trakcie doświadczania przemocy, ale także w przyszłości. Na przemoc nauczycieli szczególnie są narażeni nastoletni chłopcy, co wpływa na ich mniejsze zaufanie wobec nauczycieli, a co za tym idzie, niechęć do zgłaszania im swoich trudności.

Uczniowie doświadczający przemocy ze strony nauczycieli unikali zajęć, przestali lubić szkołę i uczenie się, wycofywali się społecznie. Obserwowano pogorszenie zachowania uczniów, zachowania agresywne (cykl przemocy), pojawiające się również poza szkołą, a także objawy psychosomatyczne takie jak bóle głowy smutek, niepokój, słaby apetyt, problemy żołądkowe, problemy ze snem. Uczniowie podejmowali zachowania ryzykowne (palenie papierosów, spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków. Pişkin zwraca uwagę na szczególnie trudną sytuację, kiedy uczeń jest nie tylko ofiarą przemocy nauczyciela, ale jednocześnie rówieśników.

Prawie połowa z nich spożywała alkohol, 40% używało marihuany, 25% nosiło ze sobą broń, ponad połowa miała myśli samobójcze, 40% podjęło próbę samobójczą. Gusfre i Geiger zwracają uwagę, że kiepska relacja nauczyciel-uczeń jest predyktorem spadku motywacji i wytrwałości w pracy ucznia. Uczniowie doświadczający przemocy ponoszą także konsekwencje w zakresie funkcjonowania poznawczego (problemy z koncentracją uwagi, niższe osiągnięcia w nauce – wpływ przemocy nauczycieli określono tu jako wyższy niż przemocy rówieśniczej). Najwięcej konsekwencji dotyczy funkcjonowania emocjonalnego uczniów dotkniętych przemocą nauczycieli:

Nauczyciel, który stosuje przemoc, to także negatywne konsekwencje dla klimatu szkoły, to predyktor pojawienia się z czasem przemocy pomiędzy rówieśnikami. Konsekwencje ponoszą także świadkowie przemocy, dla uczniów, których lubiany kolega, koleżanka są nękani przez nauczyciela, to bardzo trudna emocjonalnie sytuacja.

Nita w swoim badaniu zidentyfikowała wśród strategii radzenia sobie:

Geiger z kolei mówi o trzech rodzajach interwencji:

Uczniowie doświadczający przemocy ze strony nauczyciela mają małą wiarę w to, że zostaną wyciągnięte wobec niego konsekwencje. Świadkami przemocy nauczyciela są często inni uczniowie w szkole, jednak najczęściej boją się reagować, żeby nie narazić się posiadającemu nad nimi władzę pedagogowi.

Ze względu na poważne konsekwencje emocjonalne, behawioralne i poznawcze konieczne jest podnoszenie świadomości nauczycieli, rodziców i całego społeczeństwa w tym obszarze w celu zapobiegania przemocy wobec uczniów.