Bullying – dręczenie i prześladowanie rówieśnicze – doniesienia z badań

Bullying, czyli prześladowanie i dręczenie rówieśnicze, jest definiowane jako proces społeczny, w którym osoba o niższej pozycji społecznej jest intencjonalnie, systematycznie i długotrwale prześladowana lub wykluczona przez innych uczniów (Gini, Pozzoli, 2009; Olweus, 2002; Salmivalli, 2014).

Najnowsza definicja bullyingu, zaprezentowana podczas konferencji World Anti-Bullying Forum (WABF 2021), dodatkowo uwzględnia aspekt instytucjonalny, wskazując, że brak równowagi sił jest osadzony w kulturze instytucji szkoły i w konkretnym systemie edukacji. W nowej definicji jako istotny aspekt wskazano również brak odpowiedniego wsparcia dla ofiar bullyingu.

Autorzy badań wyróżniają dwie główne kategorie prześladowania rówieśniczego: bezpośrednie i niebezpośrednie (Gladden, Vivolo-Kantor, Hamburger). Bullying bezpośredni występuje, gdy agresywne zachowania pojawiają się w obecności osoby będącej celem ataków (wszelkie przejawy fizycznej agresji, wyzywanie, ignorowanie). Natomiast bullying niebezpośredni ma miejsce, gdy zachowania te występują pod nieobecność osoby atakowanej (plotki, obraźliwe napisy, memy).

Ponadto badacze wyróżniają różne formy bullyingu:

• bullying fizyczny (użycie siły fizycznej, takie jak kopanie, szarpanie, popychanie),
• bullying werbalny (obrażanie, wyzywanie, obraźliwe napisy na ścianach),
• bullying relacyjny (działania mające na celu zniszczenie reputacji osoby, pozbawienie jej popularności i akceptacji w grupie, izolowanie, rozsiewanie plotek),
• bullying materialny (kradzieże, niszczenie rzeczy),
• bullying seksualny (wszelkie niechciane zachowania o charakterze seksualnym) oraz
• cyberbullying, gdzie narzędziem przemocy są technologie komunikacyjne

(Gini, Pozzoli, 2009; Olweus, 1993, 2002; Pyżalski, 2012; Salmivalli, 2014; Wójcik, Hełka, 2019).

Zjawisko bullyingu w polskich szkołach – wyniki badań

Zjawisko bullyingu jest poważnym problemem w polskich szkołach. Badania Instytutu Badań Edukacyjnych wskazują, że 54% uczniów szkół podstawowych, 36% uczniów szkół średnich, 35% uczniów szkół zawodowych i 36% uczniów techników padło ofiarą obgadywania, izolowania i nastawiania klasy przeciwko nim. Wyzywania, obrażania i krzyczenia doświadczyło 49% uczniów szkół podstawowych, 19% licealistów, 22% uczniów szkół zawodowych i 24% uczniów technikum (Przewłocka, 2015).

Dane z raportu PISA 2018 (Programme of International Student Assessment 2018) pokazują, że w Polsce znacznie więcej uczniów doświadcza dręczenia przez rówieśników w porównaniu do średniej dla krajów OECD. „Raz w tygodniu lub częściej” dręczonych jest 11% uczniów (średnia w krajach OECD to 9%), a kolejne 16% – „kilka razy w miesiącu” (średnia w krajach OECD to 13%) (Sitek, Ostrowska, 2020).

W badaniu TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study) 5% uczniów deklaruje, że jest ofiarą bullyingu co najmniej raz w tygodniu, a kolejne 22% uczniów doświadcza takich zdarzeń przynajmniej raz w miesiącu (Sitek, 2020). Polska zajmuje 15. miejsce wśród krajów uczestniczących w badaniu TIMSS pod względem poczucia bezpieczeństwa uczniów w szkole (Sitek, 2020, s. 137).

W badaniach EU Kids Online 2018 (Pyżalski, Zdrodowska, Tomczyk, Abramczuk, 2019) dotyczących polskich uczniów stwierdzono, że 7,1% młodych ludzi w wieku od 9 do 17 lat doświadcza cyberprzemocy, najczęściej w formie nieprzyjemnych lub złośliwych materiałów w komunikacji indywidualnej (8,7%), a następnie agresji relacyjnej – wykluczenia z grupy online (5,5%).

Konsekwencje doświadczenia przemocy rówieśniczej mogą być poważne i długotrwałe. Prześladowanie może prowadzić do negatywnego stosunku do szkoły, niskiej frekwencji, problemów z nauką, samotności, braku rówieśniczej grupy wsparcia (deLara, 2019).

Bullying może skutkować wycofaniem się z życia społecznego, pierwotną i wtórną izolacją, problemami w relacjach, depresją, zaburzeniami lękowymi, nieadaptatywną regulacją emocji oraz tendencjami samobójczymi (Delara, 2016; Hodges, Perry, 1999).

Skutki są tym poważniejsze, im dłużej trwa prześladowanie. Dla większości prześladowanych uczniów trwa ono kilka tygodni lub semestr, jednak dla pewnej grupy (około 19% ofiar) – kilka lat, nawet po zmianie szkoły (Smith, Shu, 2000). Zaskakujące jest, że ci uczniowie nie zawsze są identyfikowani jako ofiary przez personel szkoły (Yablon, 2017).

Badania pokazują, że personel szkolny identyfikuje jedynie 25% długotrwale prześladowanych uczniów (Haataja, Sainio, Turtonen, Salmivalli, 2016), co uniemożliwia podjęcie odpowiednich działań interwencyjnych.