Dobór rzeczoznawców opiniujących podręczniki – stanowisko MEN

Z informacji o wynikach kontroli NIK obejmujących lata 2020-2022, wynika, że rzeczoznawcy do opiniowania podręczników nie byli wybierani na podstawie ustalonych i obiektywnych kryteriów. Jedynie 189 z 792 wpisanych na listę MEiN rzeczoznawców do kształcenia ogólnego mogło zaopiniować zgłoszone podręczniki.

Rzecznik Praw Dziecka zwrócił się wówczas do MEN o stanowisko w tej sprawie wskazując, że procedury w tym zakresie powinny być jasne, sformalizowane i dostępne dla zainteresowanych.

Ówczesny minister edukacji odpowiedział wtedy, że ministerstwo nie ma możliwości weryfikacji prawdziwości oświadczeń rzeczoznawców o braku przesłanek wykluczających możliwość opiniowania podręcznika. Ponadto sam fakt wcześniejszej współpracy rzeczoznawcy z wydawnictwem nie może stanowić wystarczających podstaw do stwierdzenia, że kilka lat później mogą istnieć okoliczności, które mogłyby budzić uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności.

Rzecznik Praw Obywatelskich w styczniu 2024 r. ponownie zwrócił się w tej sprawie do minister edukacji Barbary Nowackiej. W związku z planowanymi zmianami w systemie oświaty, a zwłaszcza tymi dotyczącymi podstaw programowych, RPO przypomniał swoje uwagi z września 2023 r.

Rzecznik podkreśla jak ważnym elementem realizacji prawa do nauki są podręczniki, w tym ich atrakcyjność, wartość merytoryczna i zgodność z aktualną wiedzą. Jest to szczególnie istotne w kontekście edukacji uczniów z Ukrainy oraz uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Zwracając się do MEN rzecznik prosi przede wszystkim o odniesienie się do wniosków z kontroli NIK dotyczących weryfikacji oświadczeń składanych przez rzeczoznawców oraz o informacje o planach dotyczących zmian podstaw programowych.

Minister edukacji w piśmie z 3.09.2024 r. informuje, że poprzednie stanowisko MEN jest aktualne. Nie ma możliwości (ani prawnych, ani faktycznych) weryfikacji prawdziwości oświadczeń składanych przez rzeczoznawców i co do zasady nie ma podstaw do ich kwestionowania, chyba że będzie powzięta informacja, która podważy złożone przez rzeczoznawcę oświadczenie – podkreśla minister.

Minister edukacji przypomina, że rzeczoznawca nie może opiniować podręcznika, w sytuacji gdy:

1. jest autorem lub współautorem podręcznika przeznaczonego do tych samych zajęć edukacyjnych na tym samym etapie edukacyjnym,

2. jest małżonkiem, krewnym lub powinowatym osoby składającej wniosek (wniosek składa osoba posiadające autorskie prawa majątkowe do podręcznika lub inne prawa do korzystania z utworu będącego podręcznikiem),

3. pozostaje z podmiotem składającym wspomniany wniosek, w takim stosunku prawnym lub faktycznym, że może to budzić uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności.

Rzeczoznawca nie składa wspomnianego oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej. Organ przyjmując oświadczenie rzeczoznawcy, zakłada jego prawdziwość. Nie ma narzędzi służących jego weryfikacji. Brak jest również dyrektyw, wskazujących co miałoby być źródłem wiarygodnych informacji.

Zdaniem MEN nie ma również możliwości określenia wszystkich możliwych powiązań między wnioskodawcą a rzeczoznawcą mających wpływ na jego bezstronność w opiniowaniu podręcznika.

Ponadto samo powiązanie, w ramach jakiegokolwiek stosunku prawnego lub faktycznego, nie stanowi jeszcze przesłanki do wykluczenia rzeczoznawcy. Powiązanie to musi powodować uzasadnione wątpliwości w zakresie bezstronności. Sam fakt wcześniejszej współpracy rzeczoznawcy z wydawnictwem nie jest wystarczającą podstawą do kwestionowania bezstronności rzeczoznawcy.

Minister edukacji w przypomina, że od 1 września 2024 r. nauczyciele i uczniowie klas IV–VIII szkoły podstawowej oraz wszystkich klas szkół ponadpodstawowych pracują ze zmienioną podstawą programową. Ograniczono zakres treści nauczania co ma pozwolić uczniom i nauczycielom na bardziej spokojną i wnikliwą realizację programów nauczania.

Zmiany mają służyć także rozwijaniu umiejętności praktycznych zamiast wiedzy teoretycznej. Wiąże się to z szerszym stosowaniem cyfrowych narzędzi oraz zasobów edukacyjnych dostępnych w Internecie.

Dotychczasowe podręczniki zawierają wszystkie treści nauczania określone  w podstawie programowej odpowiedniej dla danego typu szkoły i danych zajęć edukacyjnych. MEN podkreśla, że nie zostały dopuszczone do użytku szkolnego żadne zaktualizowane podręczniki, które miałyby uwzględniać zmiany w podstawach programowych.

Kompleksowa reforma podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego ma być wdrażana od 2026 roku. Natomiast od września 2025 r. planowane jest wdrożenie nowych przedmiotów szkolnych:

1. edukacja obywatelska (zastąpi historię i teraźniejszość, likwidowaną sukcesywnie od 1 września 2024 r.),

2. obowiązkowa edukacja zdrowotna (zastąpi zajęcia wychowanie do życia w rodzinie).

Minister edukacji zapowiada, że jesienią tego roku, projekty podstaw programowych nowych przedmiotów zostaną przekazane do konsultacji publicznych.