Jaka jest odpowiedzialność prawna nauczycieli i kierownika wycieczki szkolnej

W ramach odpowiedzialności prawnej nauczyciel podlegać będzie odpowiedzialności:

1. pracowniczej wynikającej z naruszeń porządku i dyscypliny pracy (art. 108 Kodeksu pracy w związku art. 75 ust. 2 Karty Nauczyciela),
2. dyscyplinarnej wynikającej z uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom określonym w art. 6 Karty Nauczyciela (art. 75 ust. 1 KN)
3. karnej wynikającą z popełnienia czynu zagrożonego karą, będącego wykroczeniem lub przestępstwem (Kodeks karny oraz Kodeks wykroczeń).
4. cywilnej z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym (Kodeks cywilny).

Wycieczki organizowane są w trakcie roku szkolnego, w szczególności w ramach odpowiednio zajęć dydaktyczno-wychowawczych lub opiekuńczych, z wyjątkiem okresu ferii letnich i zimowych oraz wiosennej i zimowej przerwy świątecznej. Wyjazd z uczniami na wycieczkę mieści się w obowiązkowo realizowanych przez nauczycieli innych zajęciach i czynnościach wynikających z zadań statutowych szkoły (art. 42 ust. 2 pkt 2 KN).

Zgodnie z przepisami rozporządzenia MEN z 25 maja 2018 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki kierownikiem wycieczki szkolnej może być tylko pracownik pedagogiczny szkoły. Opiekunem wycieczki powinien być także nauczyciel, ale dopuszczona jest możliwość wyznaczenia przez dyrektora szkoły osoby niebędącej pracownikiem pedagogicznym szkoły, jeśli uzasadnia to cel i program wycieczki. 

Podczas wycieczki kierownik i opiekunowie zobowiązani są do wykonywania:

• zadań i obowiązków bezpośrednio związanych z organizowaną przez szkołę wycieczką (§ 10 i 11 rozporządzenia MEN z 25 maja 2018 r.)
• zadań i obowiązków nauczyciela związanych z powierzonym im stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły (art. 6 KN). Podczas wycieczki realizowane one będą poza szkołą. 

Odpowiedzialność porządkową nauczyciela regulują przepisy Kodeksu pracy. Zgodnie z art. 75 ust. 2 Karty Nauczyciela, nauczyciel ponosi odpowiedzialność porządkową w rozumieniu art. 108 Kodeksu pracy. W przypadku nauczycieli, którzy na wycieczce szkolnej wykonują zadania i obowiązki kierownika lub opiekuna wycieczki naruszeniem porządku i dyscypliny pracy może być np.:

• nieprzestrzeganie regulaminu wycieczek szkolnych,
• wyznaczenie czasu wolnego uczestnikom wycieczki i pozostawianie uczniów bez opieki,
• picie alkoholu podczas wycieczki.  

Dyrektor szkoły może zastosować wobec nauczycieli karę upomnienia lub nagany.  Przy stosowaniu kary powinien wziąć pod uwagę w szczególności takie kryteria, jak:

• rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych, 
• stopień winy pracownika, 
• jego dotychczasowy stosunek do pracy (art. 111 Kodeksu pracy).

Karę wobec kierownika wycieczki lub opiekuna można zastosować po powrocie z wycieczki:

• nie później niż 2 tygodnie od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązków,
• maksymalnie 3 miesięcy od dopuszczenia się przez pracownika naruszenia.

Nauczyciel może ponosić odpowiedzialność dyscyplinarną za uchybienie godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom określonym w art. 6 Karty Nauczyciela. Zgodnie z art. 6 Karty każdy nauczyciel jest obowiązany:

• rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę,
• wspierać każdego ucznia w jego rozwoju,
• dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego,
• kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka,
• dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.

Czyny uchybiające godności i obowiązkom nauczyciela, za które nauczyciel (kierownik wycieczki lub opiekun) może być pociągnięty do odpowiedzialności dyscyplinarnej (niezależnie od miejsca jego popełnienia, w tym także na wycieczce), to np.:

• przemoc fizyczna i psychiczna stosowana wobec uczestników wycieczki,
• zaniedbanie opieki nad uczniami, brak nadzoru nad uczniami w czasie wycieczki,
• narażenie uczniów na utratę zdrowia a nawet życia,
• wykorzystywanie stosunku zależności w celu wymuszania pożądanych zachowań i działań,
• niska kultura słowa (agresja słowna, wulgarne słownictwo),
• brak reakcji na łamanie prawa przez uczniów, np. dopuszczenie do sytuacji, w której uczestnicy wycieczki spożywają alkohol. 

Kary dyscyplinarne wymierza komisja dyscyplinarna, biorąc pod uwagę stopień naruszenia obowiązków przez nauczyciela. Karami dyscyplinarnymi dla nauczycieli są:

• nagana z ostrzeżeniem,
• zwolnienie z pracy,
• zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczycielskim w okresie 3 lat od ukarania,
• wydalenie z zawodu nauczycielskiego, które jest równoznaczne z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczycielskim.

Do odpowiedzialności karnej nauczyciela dochodzi wtedy, gdy w związku z wykonywaniem zadań i obowiązków związanych z pracą zawodową popełnił czyn zagrożony, który jest wykroczeniem lub przestępstwem. Zgodnie z art. 1 ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodek karny odpowiedzialności karnej podlega ten, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Podobnie ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń w art. 1 stwierdza się, że odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 złotych lub nagany. Wykroczenie uważa się za popełnione w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.

Kodeks karny i Kodeks wykroczeń wskazują na różne przestępstwa lub wykroczenia, które mogą wynikać z niedopełnienia obowiązków przez nauczyciela lub zaniechania działania w sytuacji, w której uczniowi grozi niebezpieczeństwo. Należą do nich m. in.:

• przemoc fizyczna i psychiczna (art. 207 k.k.), 
• narażenie uczniów na utratę zdrowia a nawet życia (art. 160 k.k.),
• nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 k.k.),
• spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.),
• naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia (art. 157 k.k.),
• naruszenie nietykalności (art. 217 k.k.), 
• ułatwienie spożycia napoju alkoholowego przez małoletniego (art. 208 k.k.),
• nieudzielenie pomocy znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo (art. 162 k.k.);
• porzucenie (lub pozostawienie) osoby małoletniej, choćby na chwilę, bez opieki (art. 210 k.k.),
• niezabezpieczenia miejsca niebezpiecznego dla życia lub zdrowia człowieka wbrew obowiązkowi (art. 72 kw.);
• niezawiadomienia odpowiedniego organu/osoby o niebezpieczeństwie grożącym życiu lub zdrowiu człowieka albo mieniu wbrew obowiązkowi (art. 73 kw.);
• dopuszczenia do przebywania w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia małoletniemu do lat 7 lub osobie niezdolnej rozpoznać/obronić się przed niebezpieczeństwem, mając obowiązek opieki lub nadzoru nad taką osobą (art. 106 kw.).

Odpowiedzialność cywilna ma charakter wyłącznie majątkowy i powstaje tylko wtedy, gdy ktoś poniesie szkodę. Zgodnie z zasadami prawa cywilnego nauczyciel wyjeżdżający z uczniami na wycieczkę może ponieść odpowiedzialność nie tylko za szkody wyrządzone przez siebie, ale także przez uczniów będących pod jego opieką. Dzieje się tak dlatego, że przepisy prawa cywilnego podobnie jak karnego przyjmują zwolnienie z odpowiedzialności z powodu braku możności przypisania winy. Zgodnie z art. 427 Kodeksu cywilnego kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru.

Przepisy wyłączają bezpośrednią odpowiedzialność nauczyciela, jako pracownika (np. art. 417, 427, 433, 435, 444), ale nie wyklucza to odpowiedzialności konkretnego nauczyciela w przypadku wykazania, że szkoda została wyrządzona z jego winy, np. popchnięcie ucznia, w wyniku czego złamał rękę. Nauczyciel, który wskutek swojego zachowania wyrządzi szkodę, może być pociągnięty przez osobę pokrzywdzoną do odpowiedzialności i w wyniku wyroku sądu cywilnego zmuszony np. do zwrotu kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, jednorazowego odszkodowania.