Standardy ochrony małoletnich do poprawy – jakie zmiany przewiduje projekt nowelizacji „ustawy Kamilka"?

Niespełna rok po wejściu w życie przepisów dotyczących obowiązku posiadania standardów ochrony małoletnich stało się jasne, że konieczne są ich doprecyzowanie i uzupełnienie. Przypomnijmy – od 15 lutego 2024 r. obowiązuje nowelizacja ustawy z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich, która nałożyła na wiele podmiotów obowiązek wprowadzenia standardów ochrony małoletnich. Do 15 sierpnia 2024 r. wszystkie zobowiązane jednostki musiały dostosować się do nowych regulacji. Jednak już pierwsze miesiące po wejściu w życie 15 lutego 2024 r.  ujawniły liczne problemy interpretacyjne. W odpowiedzi na te trudności przygotowano projekt nowelizacji, który ma uporządkować i doprecyzować obowiązujące rozwiązania i zasady stosowanie standardów. Nadal nadrzędnym celem ustawy ma być jednak eliminowania ryzyka zdarzeń zagrażających dobru małoletniemu.

Dotychczasowe brzmienie przepisów powodowało istotne problemy interpretacyjne. W celu ich wyeliminowania, ustawodawca proponuje wprowadzenie następujących definicji legalnych:

1. dopuszczenie do innej działalności – powierzenie danej osobie wykonywania trwałych lub wielokrotnych zadań lub obowiązków na innej podstawie niż stosunek pracy, za wynagrodzeniem albo bez wynagrodzenia;
2. inny organizator – jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, która powierza innej osobie wykonywanie zadania lub obowiązku, na innej podstawie niż stosunek pracy w rozumieniu art. 22 § 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy;
3. wypoczynek – czynność ukierunkowana na organizowanie aktywności dla małoletnich w celach rekreacyjnych lub regeneracji sił fizycznych i psychicznych, w szczególności w formie kolonii, półkolonii, zimowiska, obozu lub biwaku.

W projekcie nowelizacji ustawy zaproponowano istotną zmianę językową: dotychczasowy zwrot „działalność związana z opieką, wychowaniem lub edukacją małoletnich” zastąpiono sformułowaniem „działalność polegająca na opiece, wychowaniu lub edukacji małoletnich”.

Dotychczasowe brzmienie przepisu – mówiące o działalności „związanej z” opieką, wychowaniem lub edukacją – było na tyle ogólne, że mogło prowadzić do nadinterpretacji obowiązku weryfikacji karalności. W praktyce zdarzało się, że niektóre szkoły czy organizatorzy zajęć interpretowali to sformułowanie bardzo szeroko i obejmowali obowiązkiem weryfikacji niemal każdą osobę obecną w placówce – nawet jeśli jej zadania nie miały realnego kontaktu z dziećmi.

Zgodnie z projektem, nowy zwrot „polegająca na” miałby jednoznacznie wskazywać, że chodzi wyłącznie o taką działalność, której istotą (przedmiotem) są czynności bezpośrednio skierowane do dzieci – a więc:

• opieka nad dziećmi (np. wychowawcy, opiekunowie w świetlicy, osoby nadzorujące wycieczki),
• prowadzenie zajęć edukacyjnych (np. nauczyciele, instruktorzy zajęć dodatkowych),
• wychowanie (np. pedagodzy, trenerzy sportowi, animatorzy).

Tym samym obowiązek sprawdzania karalności nie dotyczy osób, których działalność w jednostce edukacyjnej lub opiekuńczej nie polega na bezpośrednim kontakcie z dziećmi, np. pracowników technicznych, administracyjnych czy firm zewnętrznych (np. remontowych), o ile nie mają oni realnego kontaktu z uczniami.

Projekt przewiduje doprecyzowanie katalogu przestępstw, za których popełnienie dana osoba nie mogłaby zostać dopuszczona do pracy z dziećmi. Są to:

• przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu,
• przestępstwa przeciwko wolności (z wyjątkiem art. 192 i 193 kodeksu karnego),
• przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności,
• przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece (z wyjątkiem art. 206 i 209 kodeksu karnego.),
• przestępstwa określone w rozdziale 7 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.

Dzięki ujednoliceniu katalogu, zaświadczenie wydane na podstawie art. 21 ustawy będzie obowiązujące również dla celów wynikających z innych przepisów – w tym z art. 92p ustawy o systemie oświaty.

W zależności od sytuacji, obowiązek przedstawienia informacji z rejestrów będzie spoczywał:

• na pracodawcy lub innym organizatorze działalności – jeśli jest to podmiot zorganizowany (np. szkoła publiczna, fundacja, firma);
• na osobie zatrudnianej lub dopuszczanej do działalności – jeśli organizatorem jest osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej (np. rodzic prowadzący jednorazowe warsztaty).

W tym drugim przypadku osoba fizyczna nie ma uprawnień do pozyskania informacji z Rejestru z dostępem ograniczonym, dlatego obowiązek informacyjny przeniesiono na zatrudnianego.

Zgodnie z RODO, podmiot zatrudniający lub dopuszczający do działalności ma:

• obowiązek poinformować daną osobę o konieczności jej sprawdzenia w rejestrach,
• oraz prawo do żądania przedstawienia odpowiednich danych osobowych.

W projekcie doprecyzowano, że administratorem danych osobowych w tym procesie będzie podmiot, który dokonuje weryfikacji.

Projektodawca utrzymał dotychczasowy obowiązek sprawdzenia danych osób mających kontakt z dziećmi w dwóch rejestrach:

1. rejestrze z dostępem ograniczonym,
2. rejestrze osób, w stosunku do których Państwowa Komisja ds. przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie.

Obowiązek ten miałby spoczywać na:

• pracodawcach,
• innych organizatorach działalności,
  o ile nie są osobami fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej (wtedy obowiązek ten przechodzi na osobę zatrudnianą lub dopuszczaną do działalności).

W Rejestrze z dostępem ograniczonym gromadzi się informacje m.in. o osobach:

• prawomocnie skazanych za przestępstwa seksualne wobec małoletnich,
• wobec których warunkowo umorzono postępowanie karne w takich sprawach,
• wobec których orzeczono środki zabezpieczające,
• nieletnich, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze za czyny odpowiadające przestępstwom seksualnym.

Ustawodawca chce wprowadzić szczegółowe regulacje dla sytuacji, gdy:

• osoba dopuszczana do działalności jest obywatelem innego państwa,
• lub mieszkała i pracowała za granicą.

Zgodnie z art. 21c i 21d ustawy, osoby te zobowiązane są do:

• przedstawienia informacji o karalności uzyskanej z rejestrów danego państwa lub
• – w przypadku braku rejestrów w danym państwie – do złożenia oświadczenia o niekaralności i braku postępowań w toku.

W art. 21c dodano również zapis, który stanowi, że Biuro Krajowego Rejestru Karnego może przekazywać dane o skazaniu za granicą, jeżeli są one dostępne.

W odpowiedzi na zgłaszane problemy projektodawca chce wprowadzić wyjątek dla rodziców lub opiekunów dzieci, którzy są dopuszczani do innej działalności organizowanej przez podmiot, do którego uczęszcza ich dziecko. W takich przypadkach:

• rodzic nie musi przedstawiać danych z rejestrów,
• wystarczy złożenie oświadczenia, że:

• jego dane nie znajdują się w Rejestrze z dostępem ograniczonym ani w Rejestrze Komisji,
• nie był skazany za przestępstwa wskazane w art. 21c ust. 1.

Takie uproszczenie ma charakter pragmatyczny i zdaniem projektodawcy nie obniża poziomu bezpieczeństwa dzieci.

W nowym art. 21h ustawodawca planuje zawarcie katalogu sytuacji wyłączających obowiązek weryfikacji karalności. Wyjątki te uzasadniono oceną niskiego ryzyka zagrożenia dla dzieci. Przepisy dotyczące obowiązkowej weryfikacji nie będą stosowane w następujących przypadkach:

• gdy pracodawcą lub innym organizatorem jest rodzic lub opiekun tego małoletniego;
• przed dopuszczeniem do innej działalności funkcjonariusza publicznego, o którym mowa w art. 115 § 13 Kodeksu karnego*, adwokata lub radcy prawnego;
• wobec osoby pozostającej w stosunku pracy lub dopuszczonej do innej działalności, po wykonaniu obowiązków określonych w art. 21a-21d, przed dopuszczeniem tej osoby do innej działalności przez kolejnego innego organizatora, na podstawie umowy zawartej między nim a pracodawcą tej osoby lub innym organizatorem, który jako pierwszy dopuścił tę osobę do innej działalności. Warunkiem zwolnienia od wykonania obowiązków, jest złożenie przez pracodawcę lub innego organizatora temu kolejnemu innemu organizatorowi oświadczenia o wykonaniu tych obowiązków oraz okazanie informacji lub oświadczeń, o których mowa w art. 21a ust. 1, art. 21b, art. 21c ust. 1-3, art. 21d ust. 1 i 2 i art. 21e;
• gdy inna działalność jest wykonywana pod nadzorem osoby zobowiązanej do jego sprawowania.

* Funkcjonariuszem publicznym jest: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, poseł, senator, radny, poseł do Parlamentu Europejskiego, sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy, osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych, osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej, funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej, osoba pełniąca czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie, pracownik międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, inspektor Inspekcji Wodnej.

Ważna zmiana ma dotyczyć również osób prowadzących praktyczną naukę zawodu. W projekcie zaproponowano wyłączenie jej spod obowiązków ustawy o przeciwdziałaniu zagrożeniu przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich poddając je rygorom tej pierwszej. Oznacza to, że obowiązki spoczywające na osobie prowadzącej praktyczną naukę zawodu będą określone w ustawie Prawo oświatowe. Nowelizacja ustawy Prawo oświatowe nałoży na osoby prowadzące praktyczną naukę zawodu (np. pracodawców przyjmujących uczniów na praktyki) obowiązek:

• przedstawienia informacji o niefigurowaniu w rejestrach dotyczących przestępstw seksualnych,
• złożenia oświadczenia o niekaralności za określone przestępstwa.

Sankcją za złożenie nieprawdziwego oświadczenia będzie odpowiedzialność wykroczeniowa.

W art. 21i dodano również regulację określającą:

• kto jest administratorem danych osobowych zbieranych w ramach weryfikacji,
• cel i zakres przetwarzania tych danych,
• oraz czas retencji (przechowywania) informacji.

Celem projektowanego przepisu ma być zapewnienie zgodności z przepisami o ochronie danych osobowych (RODO).

W projekcie przewidziano zmianę art. 24 ustawy o KRK, zgodnie z którą:

• wolontariusze działający na podstawie ustawy o działalności pożytku publicznego,
• oraz uczniowie i studenci odbywający praktyki zawodowe

zostaną zwolnieni z opłaty za wydanie zaświadczenia z Rejestru. Projektodawca uzasadnia tę zmianę brakiem wynagrodzenia lub ekwiwalentu finansowego za wykonywaną działalność przez te osoby.

Nowelizacja porządkuje zagadnienie obowiązku opracowania i wdrożenia standardów ochrony małoletnich. W odpowiedzi na liczne wątpliwości ze strony dyrektorów szkół, organów prowadzących i samorządów, dokonano następujących zmian:

1. Zamiana określenia „organ zarządzający” na „osoba kierująca jednostką” – obecnie w ustawie występuje sformułowanie „organ zarządzający”, które było niejednoznaczne – nie jest jasne, czy chodzi o dyrektora szkoły, kierownika placówki czy organ prowadzący (np. gminę). Projekt przewiduje doprecyzowanie, że za wprowadzenie standardów odpowiada osoba kierująca jednostką organizacyjną – np. dyrektor szkoły, przedszkola, domu dziecka, placówki wsparcia dziennego, itp.
2. Ujednolicenie zakresu działalności zobowiązującej do posiadania standardów – projektodawca chce dostosować wykaz działalności, których prowadzenie nakłada obowiązek wdrożenia standardów, do treści art. 21 ustawy. Użyto identycznych określeń, by uniknąć rozbieżności – przykładowo termin „medyczne” został zastąpiony terminem „lecznicze”, aby ujednolicić pojęcia z systemem prawnym.
3. Wyłączenie z obowiązku osób fizycznych działających okazjonalnie – w projekcie jednoznacznie wskazuje się, że nie jest intencją objęcie obowiązkiem tworzenia standardów ochrony małoletnich wszystkich osób fizycznych organizujących działania z dziećmi, zwłaszcza w sposób okazjonalny (np. jednorazowe wydarzenie, prowadzenie zajęć przez rodzica).
4. Przeniesienie przepisów o miejscach zakwaterowania zbiorowego – obecnie przepisy te znajdują się w art. 22c. W celu uporządkowania struktury ustawy, będą przeniesione do art. 22b i będą jednoznacznie wskazywały, że takie miejsca również muszą posiadać standardy ochrony małoletnich, jeśli organizują wypoczynek dzieci lub inne formy działalności opiekuńczej.

W projekcie doprecyzowano, że standardy ochrony małoletnich muszą być dostosowane do charakteru i rodzaju jednostki, w której są stosowane. Zamiast sztywnego katalogu elementów, które mają znaleźć się w standardach, ustawodawca przyjął formułę otwartą – przykładową – dającą podmiotom swobodę w ich dopasowaniu.

Standardy powinny zawierać takie elementy, jak:

• zasady reagowania na podejrzenie krzywdzenia dziecka,
• sposób postępowania w razie ujawnienia niepokojących sygnałów,
• wewnętrzne procedury w zakresie kontaktu dorosłych z dziećmi,
• formy nadzoru i edukacji personelu w tym zakresie.

Jednak każdorazowo należy ocenić, czy i w jakim zakresie dane elementy mają zastosowanie do danej jednostki (np. szkoły, stowarzyszenia, klubu sportowego, schroniska młodzieżowego).

Zespół do spraw analizy zdarzeń to nowatorska w polskim systemie instytucja, powołana do analizowania przypadków, w których doszło do śmierci dziecka lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, w celu identyfikacji luk systemowych i zapobiegania podobnym zdarzeniom w przyszłości.

Nowelizacja przewiduje utworzenie nowej funkcji – zastępcy przewodniczącego Zespołu. Jego wybór ma nastąpić w terminie 6 miesięcy od wejścia w życie ustawy, w trakcie trwania bieżącej kadencji. Celem tej zmiany jest:

• usprawnienie prac Zespołu,
• zapewnienie ciągłości działań w razie nieobecności przewodniczącego.

Projekt przewiduje przyznanie ekspertom prawa do skorzystania ze zwolnienia z pracy zawodowej, maksymalnie w wymiarze 1 dnia w miesiącu. Ułatwi to pełne zaangażowanie w prace analityczne bez ryzyka konfliktu z obowiązkami zawodowymi.

Proponowane przepisy mają nałożyć Wojewódzkiego Komendanta Policji oraz Stołecznego Komendanta Policji obowiązek niezwłocznego poinformowania Zespołu o każdym przypadku śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu małoletniego, który został ujawniony lub zgłoszony.

Celem tej zmiany jest zapewnienie, że żadne istotne zdarzenie nie umknie analizie Zespołu, co dotychczas – jak przyznano w uzasadnieniu – mogło mieć miejsce.

Projekt ustawy zawiera przejrzyste przepisy przejściowe, które mają zagwarantować płynne wejście w życie nowych obowiązków, bez ryzyka dezorganizacji pracy szkół i placówek.

Ustawa ma wejść w życie po upływie 14 dni od dnia jej ogłoszenia, z wyjątkiem art. 2, który będzie obowiązywał po czterech miesiącach od ogłoszenia (dotyczy m.in. zmian w ustawie Prawo oświatowe, a więc placówki oświatowe powinny szczególnie uważnie śledzić ten termin).

Jednym z najważniejszych przepisów przejściowych jest ten, który wskazuje, że wszystkie podmioty, które już wcześniej były zobowiązane do posiadania standardów ochrony małoletnich, muszą dokonać ich aktualizacji do dnia: 15 sierpnia 2026 r. Oznacza to, że:

• wszystkie szkoły, przedszkola, placówki opiekuńczo-wychowawcze, kluby sportowe, organizacje pozarządowe itp., które posiadają już standardy, będą miały ponad rok na ich dostosowanie do nowych przepisów,
• aktualizacja powinna uwzględniać zmienione definicje i nowe obowiązki.