Rzecznik Praw Uczniowskich i katalog praw ucznia w każdej szkole. Nowelizacja ustawy Prawo oświatowe

Ministerstwo Edukacji przygotowało projekt ustawy, który zakłada powołanie instytucji Rzecznika Praw Uczniowskich na poziomie szkolnym, wojewódzkim i krajowym. Proponowana zmiana jest odpowiedzią na realne problemy uczniów związane z brakiem spójnej ochrony ich praw w polskim systemie oświaty.

Punktem wyjścia do zaproponowanych rozwiązań jest art. 30 Konstytucji RP, który stanowi, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. W środowisku szkolnym to właśnie uczniowie – z uwagi na wiek, pozycję w hierarchii oraz niewielką znajomość przepisów – są szczególnie narażeni na naruszenia swoich praw. Dlatego projektodawcy uznali, że już na etapie edukacji konieczne jest systemowe wspieranie uczniów w poznawaniu i egzekwowaniu przysługujących im wolności i obowiązków.

Obecnie obowiązujące przepisy nie przewidują jednolitego, ogólnokrajowego katalogu praw uczniowskich. Prawa ucznia są rozproszone w różnych aktach prawnych, częściowo w ustawie Prawo oświatowe, częściowo w rozporządzeniach i statutach szkół. Taki stan rzeczy prowadzi do chaosu interpretacyjnego i utrudnia zarówno uczniom, jak i nauczycielom jednoznaczne określenie, jakie prawa i obowiązki rzeczywiście przysługują uczniom.

Rozproszenie regulacji powoduje, że prawa uczniów są często traktowane wybiórczo, a ich naruszenia bywają bagatelizowane lub niezauważane. Brakuje mechanizmów skutecznego reagowania na nieprawidłowości, a organy takie jak Rzecznik Praw Dziecka czy Rzecznik Praw Obywatelskich mają ograniczone możliwości interwencji w konkretnych sytuacjach szkolnych.

W ostatnich latach powstało wiele organizacji społecznych i inicjatyw oddolnych, które nagłaśniają problem naruszeń praw ucznia i wspierają młodzież w walce o sprawiedliwe traktowanie w szkole. Fundacja na rzecz Praw Ucznia, Stowarzyszenie Umarłych Statutów, Fundacja Varia Posnania czy Stowarzyszenie Kogutorium to tylko niektóre z podmiotów, które monitorują sytuację i postulują systemowe zmiany. To ich działalność unaoczniła skalę problemu i przyczyniła się do powstania projektu ustawy.

Wprowadzenie instytucji Rzecznika Praw Uczniowskich ma być odpowiedzią państwa na te wyzwania. Nowa struktura ma zagwarantować jednolity standard ochrony praw uczniów w całym kraju oraz umożliwić szybkie i skuteczne reagowanie na nieprawidłowości w szkołach i placówkach oświatowych.

Nowy system ochrony praw uczniowskich ma opierać się na trójstopniowej strukturze, która zapewni dostępność pomocy na każdym poziomie – od szkoły po szczebel centralny. Takie rozwiązanie ma zwiększyć skuteczność interwencji w przypadkach naruszeń praw ucznia oraz umożliwić działanie bliżej młodych ludzi.

W każdej szkole ma zostać powołany Szkolny Rzecznik Praw Uczniowskich. Funkcję tę będzie pełnić jeden z nauczycieli zatrudnionych w danej placówce. Jego wybór będzie należał do rady szkoły – nowego, obligatoryjnego organu, w którego skład wchodzą w równych częściach uczniowie, rodzice i nauczyciele. Rzecznik będzie dostępny na co dzień, blisko uczniów, i to do niego uczniowie będą mogli zwrócić się w pierwszej kolejności w sprawach dotyczących ich praw i wolności.

Wojewódzki Rzecznik Praw Uczniowskich

Na poziomie regionalnym za ochronę praw ucznia będzie odpowiadać Wojewódzki Rzecznik Praw Uczniowskich. Zostanie on powołany przy kuratorium oświaty i będzie pełnił funkcję koordynacyjną i interwencyjną w zakresie naruszeń, które wykraczają poza poziom szkoły lub wymagają szerszego działania. Będzie też odpowiadać za wsparcie Szkolnych Rzeczników i upowszechnianie wiedzy o prawach ucznia w danym województwie.

Krajowy Rzecznik Praw Uczniowskich

Na szczeblu centralnym powstanie Krajowy Rzecznik Praw Uczniowskich, działający przy Ministrze Edukacji Narodowej. Jego zadania obejmą m.in. monitorowanie przestrzegania praw uczniowskich w całym kraju, rozpatrywanie skarg o zasięgu międzywojewódzkim, opracowywanie rekomendacji legislacyjnych, organizowanie działań edukacyjnych i wydawanie zaleceń dyrektorom szkół. Rzecznik będzie mógł też zainicjować działania prawne – w tym skierować sprawy do sądu lub Trybunału Konstytucyjnego.

Samorządowi Rzecznicy Praw Uczniowskich

Choć nieobowiązkowo, projekt ustawy przewiduje możliwość powoływania także Rzeczników Praw Uczniowskich przez gminy, miasta i powiaty. Samorządowi rzecznicy, jeśli zostaną powołani, będą działać na poziomie lokalnym, uzupełniając system o dodatkowe ogniwo. Ich zadania będą podobne do tych realizowanych już dziś w niektórych miastach (np. warszawski rzecznik praw uczniowskich odpowiada m.in. za prowadzenie działań informacyjnych, mediacyjnych i wsparcie uczniów oraz rodziców w rozwiązywaniu szkolnych konfliktów).

Wspólnie szczeble te mają stworzyć sieć skutecznej ochrony praw uczniowskich, dostępnej w każdej szkole i na każdym poziomie edukacji.

Projekt ustawy zakłada, że Rzecznicy Praw Uczniowskich, na wszystkich poziomach: szkolnym, wojewódzkim i krajowym, będą pełnić ważną rolę w ochronie praw dzieci i młodzieży uczącej się. Zakres kompetencji rzecznika praw uczniów ma być szeroki, ale jasno określony, by zagwarantować skuteczność i przejrzystość interwencji.

Monitorowanie przestrzegania praw uczniowskich

Rzecznicy będą prowadzić systematyczny monitoring sytuacji uczniów w szkołach, analizując, czy ich prawa są przestrzegane. Na podstawie zgłoszeń, danych i obserwacji będą identyfikować nieprawidłowości oraz podejmować działania naprawcze lub interwencyjne. Krajowy Rzecznik będzie koordynował działania całego systemu i publikował raporty o stanie przestrzegania praw uczniów w Polsce.

Edukacja prawna uczniów, nauczycieli i rodziców

Jednym z kluczowych zadań Rzeczników będzie upowszechnianie wiedzy o prawach i obowiązkach uczniowskich. Będzie to realizowane poprzez kampanie edukacyjne, publikacje, dyżury informacyjne, spotkania w szkołach oraz działania online. Celem jest zwiększenie świadomości w zakresie praw i obowiązków wszystkich członków społeczności szkolnej.

Rozpatrywanie skarg

Rzecznicy będą przyjmować i analizować skargi dotyczące naruszenia praw uczniowskich – zarówno zgłaszane przez samych uczniów, jak i przez ich rodziców, nauczycieli czy organizacje społeczne. W uzasadnionych przypadkach Krajowy Rzecznik będzie mógł interweniować nawet bez wcześniejszego rozpatrzenia sprawy przez niższe szczeble.

Wydawanie zaleceń, podejmowanie interwencji

W przypadku stwierdzenia naruszeń, Rzecznik będzie mógł wydać dyrektorowi szkoły wiążące zalecenia. Może też żądać zmiany statutu szkoły lub podjąć interwencję w formie zaleceń, wystąpień lub uczestnictwa w posiedzeniach rady pedagogicznej. W skrajnych przypadkach możliwe będzie zawiadomienie organu prowadzącego lub nadzoru pedagogicznego.

Występowanie z inicjatywami legislacyjnymi

Krajowy Rzecznik Praw Uczniowskich zyska prawo występowania do ministra edukacji z propozycjami zmian w prawie, a także opiniowania projektów aktów prawnych. W razie potrzeby będzie mógł skierować wniosek do Trybunału Konstytucyjnego lub Sądu Najwyższego w celu wyjaśnienia przepisów budzących wątpliwości.

Udział w postępowaniach, mediacjach i wizytacjach

Rzecznicy będą mogli brać udział w postępowaniach administracyjnych, sądowych i dyscyplinarnych, m.in. w sprawach dotyczących naruszeń praw uczniowskich. Zyskają także możliwość prowadzenia mediacji oraz uczestniczenia w zajęciach i posiedzeniach organów szkolnych jako obserwatorzy.

Projekt nowelizacji ustawy Prawo oświatowe wprowadza przełomowe zmiany w zakresie definiowania praw uczniowskich. Po raz pierwszy prawa te zostały ujęte w sposób kompleksowy i zapisane bezpośrednio w ustawie, a nie – jak dotychczas – wyłącznie w statutach szkół czy dokumentach wewnętrznych.

W projekcie ustawy wskazano 18 podstawowych praw uczniowskich, tj. prawo do:

1. poszanowania godności oraz wynikających z niej praw i wolności,
2. równego traktowania z innymi uczniami,
3. rzetelnego nauczania i wychowania,
4. prywatności – w tym ochrony danych osobowych, informacji medycznej, wizerunku (utrwalanie i rozpowszechnianie tylko za zgodą ucznia lub jego rodziców) oraz tajemnicy komunikowania się,
5. posiadania i przechowywania przedmiotów osobistych zgodnie ze statutem szkoły – z wyjątkiem rzeczy zagrażających bezpieczeństwu,
6. kształtowania własnego stroju i wyglądu, w granicach określonych przepisami,
7. ochrony praw autorskich i własności intelektualnej swoich utworów i wynalazków,
8. rozwijania zainteresowań i uzdolnień, w tym udziału w konkursach, olimpiadach i innych formach prezentacji osiągnięć,
9. zachowania równowagi między obowiązkami szkolnymi a czasem wolnym i rozwojem osobistym,
10. otrzymywania pomocy materialnej na określonych zasadach,
11. bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki – także poza terenem szkoły,
12. informacji o organizacji i przebiegu procesu nauczania – m.in. dostępu do statutu, rozkładu zajęć czy regulaminów,
13. jawnego, sprawiedliwego i uzasadnionego oceniania postępów w nauce i zachowaniu,
14. kontaktowania się ze szkołą w sposób dostępny, wskazany w jej statucie,
15. aktywnego udziału w życiu szkoły, w tym w działalności samorządu uczniowskiego i wydarzeniach kulturalnych, sportowych czy edukacyjnych,
16. wyboru członków i opiekuna samorządu uczniowskiego,
17. wyboru przedstawicieli do rady szkoły lub placówki,
18. składania skarg i wniosków w sprawach dotyczących szkoły – bez narażania się na jakiekolwiek negatywne konsekwencje.

Do tego dochodzą cztery wolności uczniowskie:

1. wolność od przemocy fizycznej i psychicznej,
2. wolność od dyskryminacji,
3. wolność sumienia i wyznania,
4. wolność wypowiedzi.

Nowelizacja podkreśla znaczenie wolności od przemocy oraz zakazu dyskryminacji jako wartości nadrzędnych. Uczeń ma być wolny od jakichkolwiek form przemocy – zarówno fizycznej, jak i psychicznej – ze strony innych uczniów, nauczycieli czy pracowników szkoły. Ma też prawo do równego traktowania, bez względu na pochodzenie, status społeczny, stan zdrowia, niepełnosprawność, orientację czy tożsamość płciową.

Nowy katalog praw ucznia ma charakter otwarty. Oznacza to, że każda szkoła może dodać w swoim statucie kolejne prawa, ale nie może usunąć ani ograniczyć tych gwarantowanych ustawą. To istotna zmiana w porównaniu do dotychczasowej praktyki, gdzie katalog praw w statutach bywał niepełny, a w niektórych przypadkach nieobowiązujący w praktyce.

Szkoły zostaną zobowiązane do systemowego upowszechniania wiedzy o prawach uczniowskich. Oznacza to, że uczniowie – na każdym etapie edukacyjnym – powinni znać swoje prawa, wiedzieć, gdzie szukać pomocy i jak reagować w sytuacji ich naruszenia. Działania informacyjne mają być realizowane m.in. poprzez lekcje wychowawcze, materiały edukacyjne, działania samorządu uczniowskiego i wsparcie Rzecznika Praw Uczniowskich.

Nowelizacja ustawy – Prawo oświatowe porządkuje również kwestie obowiązków ucznia, które dotychczas były określane indywidualnie w statutach szkół. Nowe przepisy wprowadzają zamknięty katalog obowiązków uczniowskich, obowiązujący we wszystkich szkołach i placówkach oświatowych w Polsce.

10 obowiązków uczniowskich – jednolity standard w całym kraju

W projekcie ustawy wskazano dziesięć podstawowych obowiązków ucznia. Obejmują one obowiązek:

1. przestrzegania przepisów prawa i zasad organizacji szkoły, w tym statutu i innych wewnętrznych regulacji,
2.  szanowania praw i wolności innych członków społeczności szkolnej oraz osób przebywających na terenie szkoły,
3. odpowiedniego zachowania podczas wszystkich form działalności szkolnej – zarówno w budynku szkoły, jak i poza nim,
4. ubierania się zgodnie z ogólnie przyjętymi normami społecznymi; niedozwolone jest noszenie ubioru sprzecznego z prawem, nawołującego do nienawiści czy zagrażającego bezpieczeństwu,
5. stosowania się do zasad dotyczących stroju i wyglądu na zajęciach wychowania fizycznego, w pracowniach, laboratoriach i warsztatach – zgodnie z przepisami bhp i statutem,
6. przestrzegania reguł dotyczących korzystania z telefonów i urządzeń elektronicznych, określonych w statucie,
7. odnoszenia się do innych z poszanowaniem godności osobistej i zgodnie z zasadami współżycia społecznego,
8. regularnego uczęszczania na zajęcia oraz usprawiedliwiania nieobecności zgodnie z procedurami określonymi w statucie,
9. przygotowywania się do lekcji i przystępowania do sprawdzianów wiedzy i umiejętności,
10. poszanowania praw autorskich cudzych utworów.

Dotychczas szkoły często tworzyły własne, nieraz bardzo rozbudowane listy obowiązków ucznia – nierzadko niezgodne z przepisami lub nadmiernie restrykcyjne. Nowe przepisy mają temu zapobiec, gwarantując, że każdy uczeń będzie podlegał tym samym zasadom, niezależnie od miejsca nauki.

Wprowadzenie ustawowego katalogu obowiązków ma również zwiększyć poczucie bezpieczeństwa prawnego wśród uczniów i ograniczyć możliwość arbitralnego stosowania sankcji.

Projekt ustawy wprowadza spójny i jednolity system kar dla uczniów, który ma wyeliminować dowolność w stosowaniu sankcji wychowawczych oraz zapewnić uczniom gwarancje procesowe. Po raz pierwszy katalog kar oraz tryb ich wymierzania zostają szczegółowo opisane w przepisach ustawowych.

Nowy katalog kar zawiera pięć możliwych środków dyscyplinujących:

1. Upomnienie ustne – najłagodniejsza forma reakcji na niewłaściwe zachowanie.
2. Nagana na piśmie – stosowana przy powtarzających się naruszeniach obowiązków ucznia.
3. Przeniesienie do innej klasy – możliwe w przypadku poważnych lub uporczywych naruszeń.
4. Przeniesienie do innej szkoły – stosowane w sytuacjach, gdy uczeń dezorganizuje pracę szkoły lub narusza prawa innych uczniów.
5. Skreślenie z listy uczniów – możliwe wyłącznie wobec uczniów, którzy nie są objęci obowiązkiem szkolnym, np. uczniów szkół ponadpodstawowych.

Nowe przepisy wprowadzają szczegółową procedurę wymierzania kar, która ma gwarantować uczniowi uczciwe traktowanie i możliwość obrony. Wśród najważniejszych zasad znajdują się:

• zasada domniemania niewinności,
• prawo ucznia do złożenia wyjaśnień,
• obowiązek wysłuchania ucznia i jego przedstawicieli,
• prawo do złożenia odwołania – np. do rady szkoły lub organu prowadzącego.

Każda decyzja o ukaraniu ucznia musi być uzasadniona i udokumentowana, a jej proporcjonalność oceniona w kontekście zachowania i sytuacji ucznia.

Projektowane przepisy wyłączają możliwość stosowania kar ustawowych wobec dzieci w przedszkolu oraz uczniów klas I–III szkoły podstawowej. W ich przypadku dopuszczalne będą wyłącznie środki oddziaływania wychowawczego, takie jak rozmowa z wychowawcą, wsparcie psychologa, działania edukacyjne czy współpraca z rodzicami.

To rozwiązanie ma chronić dzieci przed zbyt wczesnym wprowadzaniem formalnych sankcji i wspierać wychowanie oparte na relacji, zrozumieniu i rozwoju kompetencji społecznych.

Projekt nowelizacji ustawy – Prawo oświatowe zakłada wprowadzenie obowiązkowego organu szkoły, jakim będzie rada szkoły. Jej powołanie będzie nie tylko formalnością, lecz także realnym krokiem w stronę współdecydowania i równowagi między uczniami, rodzicami i nauczycielami.

Rada szkoły będzie składać się z przedstawicieli uczniów, rodziców i nauczycieli – każda z tych grup będzie miała równą liczbę członków. Takie rozwiązanie zapewni uczniom i rodzicom rzeczywisty wpływ na decyzje podejmowane w szkole i umożliwi reprezentowanie ich interesów na równych prawach z kadrą pedagogiczną.

W przeciwieństwie do wielu dotychczasowych ciał opiniodawczych, rada szkoły otrzyma realne kompetencje decyzyjne. Do jej zadań należeć będzie m.in.:

• rozpatrywanie odwołań od kar nałożonych na uczniów,
• udział w wyborze Szkolnego Rzecznika Praw Uczniowskich,
• współtworzenie polityki wychowawczej i profilaktycznej szkoły,
• opiniowanie i uchwalanie wewnętrznych regulaminów oraz zmian w statucie szkoły.

Dzięki temu rada szkoły stanie się faktycznym forum dialogu, a nie tylko formalnym organem funkcjonującym „na papierze”.

Projekt ustawy wprowadza klarowne zasady dotyczące statusu uczniów pełnoletnich, którzy ukończyli 18. rok życia, a więc nabyli pełną zdolność do czynności prawnych. Dotychczas kwestie te były niejednolicie interpretowane i powodowały liczne konflikty, zwłaszcza na linii szkoła–rodzic.

Uczeń, który osiągnął pełnoletność, zyska prawo do złożenia sprzeciwu, na podstawie którego szkoła przestanie przekazywać jego rodzicom informacje dotyczące m.in. ocen, frekwencji, zachowania czy treści przygotowywanych prac. Sprzeciw ten będzie musiał zostać wyrażony w formie pisemnego oświadczenia woli, a szkoła będzie zobowiązana do jego respektowania.

Jeżeli zmiany wejdą w życie, uczniowie pełnoletni będą traktowani w systemie oświaty na równi z osobami dorosłymi – z wszystkimi wynikającymi z tego prawami i obowiązkami. W praktyce oznacza to m.in. pełne prawo do samodzielnego podpisywania dokumentów, wnioskowania o zmiany organizacyjne czy korzystania z procedur odwoławczych bez pośrednictwa rodziców.

To istotna zmiana, która respektuje konstytucyjną zasadę autonomii osoby dorosłej i porządkuje relacje w szkole, w której uczniowie często mają już status prawny osób pełnoletnich.

Planuje się, by ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 2026 r. Wyjątkiem są jednak przepisy o Krajowym Rzeczniku Praw Uczniowskich, które mają wejść w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia projektowanej ustawy.

Projekt nowelizacji ustawy Prawo oświatowe to krok w kierunku zwiększenia ochrony praw uczniów w Polsce. Wprowadzenie instytucji Rzecznika Praw Uczniowskich oraz ustawowego katalogu praw i obowiązków uczniowskich ma zagwarantować większą przejrzystość i spójność przepisów.