Zachowania autoagresywne u dzieci i młodzieży ze spektrum autyzmu. Jak skutecznie reagować?
Zachowania autoagresywne u dzieci i młodzieży z diagnozą zaburzeń ze spektrum autyzmu to temat, który budzi wiele pytań zarówno wśród nauczycieli, terapeutów, jak i rodziców. Jakie są ich przyczyny? Jak odróżnić zachowanie wynikające z potrzeby regulacji emocjonalnej od objawu głębszych trudności? Jakie strategie interwencyjne są najbardziej skuteczne? Na te i wiele innych pytań odpowiada ekspertka – Aleksandra Kubala-Kulpińska, pedagog, terapeuta pedagogiczny i psychotraumatolog, w webinarze dostępnym w Akademii ePedagogiki: Zachowania autoagresywne u uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
Czym są zachowania autoagresywne i dlaczego się pojawiają?
Autoagresja to forma wyrażania emocji, która u uczniów ze spektrum autyzmu często ma podłoże sensoryczne, behawioralne lub medyczne. Warto pamiętać, że nie każda autoagresja jest próbą wyrządzenia sobie krzywdy – w wielu przypadkach to sposób regulacji napięcia, odreagowania stresu lub radzenia sobie z trudnościami w komunikacji.
Do najczęstszych form autoagresji należą:
- gryzienie rąk,
- uderzanie głową,
- wyrywanie włosów,
- drapanie,
- pocieranie skóry,
- skubanie skóry,
- pocieranie genitaliów.
Ważne jest, aby postrzegać te zachowania jako sygnał informujący o trudnościach dziecka, a nie jako problem, który można wyeliminować wyłącznie poprzez zastosowanie kar czy przymusu.
Zachowania agresywne – podział i przyczyny
Zachowania agresywne wśród dzieci z ASD mogą mieć charakter:
- drapieżny – wynikający z impulsu lub potrzeby kontroli,
- obronny – pojawiający się w sytuacjach, gdy dziecko czuje się zagrożone.
Wiele dzieci z ASD od najmłodszych lat funkcjonuje w stanie zwiększonego pobudzenia, co sprawia, że ich reakcje na stres bywają bardziej intensywne. Niektóre dzieci są niemal nieustannie na granicy reakcji walki, ucieczki lub zamrożenia, dlatego kluczowe jest stosowanie metod wspierających regulację ich emocji i napięcia.
Przyczyny zachowań autoagresywnych i agresji u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu
Zachowania trudne mogą wynikać z kilku głównych przyczyn:
- czynniki sensoryczne – nadwrażliwość lub niedowrażliwość na bodźce (np. dźwięki, światło, konsystencja jedzenia, dotyk),
- czynniki behawioralne – trudności z akceptacją zmian, frustracja wynikająca z braku komunikacji, potrzeba zwrócenia uwagi,
- czynniki medyczne – niezdiagnozowane problemy zdrowotne, ból, zaburzenia somatyczne.
Strategie interwencyjne w pracy z uczniem
Jak skutecznie reagować na autoagresję? W szkolnym środowisku szczególnie ważne jest dostosowanie przestrzeni i metod pracy do indywidualnych potrzeb ucznia. W codziennej pracy sprawdzają się:
- pomoce wizualne – tablice z zasadami, harmonogramy dnia, ilustracje wspierające procesy decyzyjne,
- timer odliczania – narzędzie wprowadzające przewidywalność i pomagające dziecku w akceptowaniu zmian,
- możliwość wyboru – oferowanie uczniowi alternatyw pomaga zwiększyć jego poczucie kontroli nad sytuacją,
- modyfikacja zadań – dostosowywanie wymagań edukacyjnych do możliwości dziecka,
- stymulacja sensoryczna – wykorzystywanie gryzaków, przedmiotów manipulacyjnych,
- dostosowanie przestrzeni – wyznaczenie w klasie miejsc sprzyjających koncentracji i relaksacji,
- minimalizowanie efektów zdarzeń – unikanie sytuacji mogących prowadzić do przeciążenia sensorycznego.
Redukcja stresu i zapobieganie eskalacji zachowań trudnych
Stres jest naturalną reakcją organizmu na sytuacje presji, jednak długotrwałe napięcie może prowadzić do poważnych konsekwencji emocjonalnych. Dlatego kluczowe jest wdrażanie działań wspierających regulację emocjonalną dzieci, takich jak techniki relaksacyjne, ćwiczenia oddechowe czy strategie dostosowane do indywidualnych potrzeb ucznia. Odpowiednia organizacja środowiska szkolnego, zapewnienie wsparcia emocjonalnego oraz stosowanie narzędzi pomagających w przewidywaniu i kontrolowaniu sytuacji mogą znacząco przyczynić się do ograniczenia zachowań autoagresywnych i agresywnych.
Wsparcie ucznia wykazującego autoagresję wymaga wspólnej pracy środowiska
W pracy z uczniami z ASD ważne jest podejście skoncentrowane na mocnych stronach dziecka. Stworzenie środowiska edukacyjnego dostosowanego do ich indywidualnych potrzeb, redukowanie stresu oraz stosowanie skutecznych strategii wsparcia mogą znacząco poprawić ich funkcjonowanie i dobrostan. Nauczyciele i rodzice powinni dążyć do zespołowego działnia, które pozwala na pełniejsze zrozumienie dziecka i skuteczniejsze wsparcie jego rozwoju.
Dzieci ze spektrum autyzmu często funkcjonują w stanie podwyższonego napięcia, które może prowadzić do zachowań autoagresywnych.
