Nowelizacja prawa oświatowego w Senacie – interweniuje Rzecznik Praw Obywatelskich

W dniu 4 listopada 2022 r. Sejm uchwalił nowelizację Prawa oświatowego i niektórych innych ustaw. Kształt przyjętej ustawy budzi niepokój Rzecznika Praw Obywatelskich, który skierował do Senatu szereg uwag.  Zdaniem RPO ustawa zawiera rozwiązania, które mogą być korzystne dla systemu oświaty. Jednocześnie jednak ustawodawca ponownie planuje wprowadzenie zmian, które zostały negatywnie ocenione i które mogą również budzić wątpliwości z punktu widzenia ochrony praw i wolności.

Zgodnie z założeniami nowelizacji, warunkiem współpracy szkoły ze stowarzyszeniem lub organizacją ma być obecnie długotrwała procedura, która zakłada m.in. wydanie przez radę szkoły lub placówki i radę rodziców opinii po konsultacjach z rodzicami.

Jeżeli uzgodnione warunki działalności przewidują prowadzenie zajęć z uczniami, organizacja i prowadzenie tych zajęć będzie wymagać uzyskania pozytywnej opinii:

• kuratora oświaty albo
• specjalistycznej jednostki nadzoru.

Zajęcia te nie mogą być prowadzone w ramach zajęć obowiązkowych.

Zakłada się, że w celu uzyskania opinii, dyrektor szkoły lub placówki nie później niż na 2 miesiące przed rozpoczęciem zajęć będzie musiał przekazać kuratorowi oświaty lub jednostce nadzoru:

• program zajęć oraz materiały do zajęć,
• pozytywne opinie rady szkoły lub placówki i rady rodziców.

Opinia kuratora lub jednostki nadzoru zostanie wydana w terminie 30 dni od otrzymania dokumentów.

RPO zauważa, że przepisy przewidują zatem długotrwały proces akceptacji współpracy edukacyjnej szkoły ze stowarzyszeniem. Jeśli w jego trakcie rodzice lub uczniowie pełnoletni wyrażą zainteresowanie zajęciami o wskazanej tematyce, kurator oświaty będzie miał prawo zakazać realizacji danej działalności edukacyjnej stowarzyszenia lub organizacji w szkole. 

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, chociaż na radę rodziców mają być nałożone dodatkowe obowiązki, nowe przepisy w rzeczywistości ograniczą jej dotychczasowe uprawnienia. W razie braku zgody kuratora opinia rady szkoły i rady rodziców nie będzie miała znaczenia. Ustawa nie rozstrzyga zaś, czy i jakie środki zaskarżenia przysługują wobec negatywnej opinii kuratora, choć dotyczy ona bezpośrednio realizacji konstytucyjnych praw rodziców.

Niepewność co do efektu działań, w połączeniu z nakładem pracy i długością procedur, może zniechęcać szkoły do podejmowania inicjatywy w zakresie organizowania zajęć pozalekcyjnych. Może to prowadzić do zubożenia oferty edukacyjnej polskich szkół, a także do zahamowania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. 

Wymóg uzyskania pozytywnej opinii kuratora oświaty ma dotyczyć wielu innych aspektów funkcjonowania jednostek systemu oświaty. Organ sprawujący nadzór pedagogiczny ma wypowiedzieć się na temat:

• powołania przez organ prowadzący na stanowisko dyrektora szkoły lub placówki osoby niebędącej nauczycielem,
• powierzenia stanowiska dyrektora w przypadku nierozstrzygnięcia konkursu,
• powierzenia stanowiska dyrektora szkoły lub placówki na okres krótszy niż 5 lat,
• odwołania nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w czasie roku szkolnego bez wypowiedzenia oraz
• połączenia prowadzonych przez jednostkę samorządu terytorialnego lub placówek w zespół lub włączenie do zespołu szkoły.

Wątpliwości Rzecznika Praw Obywatelskich budzi, czy wszystkie te czynności mieszczą się w granicach nadzoru pedagogicznego.

Zastrzeżenia RPO budzi też przepis: „W sprawach niecierpiących zwłoki związanych z zagrożeniem bezpieczeństwa uczniów w czasie zajęć organizowanych przez szkołę organ sprawujący nadzór pedagogiczny może wystąpić do organu prowadzącego szkołę z wnioskiem o zawieszenie nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły przed złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego. Wniosek złożony w tej sprawie przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny jest wiążący dla organu prowadzącego szkołę". 

Przepis ten budzi zastrzeżenia z punktu widzenia poszanowania zasady przyzwoitej legislacji obejmującej wymóg stanowienia przepisów w sposób jasny i zrozumiały. Użycie wyrażeń nieostrych, takich jak „sprawy niecierpiące zwłoki związane z zagrożeniem bezpieczeństwa uczniów", może ułatwiać organom nadzoru podejmowanie arbitralnych decyzji o poważnych konsekwencjach dla jednostek oraz całych szkół. 

Podobne zastrzeżenia dotyczą określenia „w przypadkach szczególnie uzasadnionych", dotyczącego odwołania nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w czasie roku szkolnego bez wypowiedzenia. Zgodnie z ustawą z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym sprawy edukacji publicznej, należy do zadań własnych gmin. Dlatego też ingerencja administracji rządowej w działanie samorządu powinna być sformułowana precyzyjnie zgodnie z konstytucyjną zasadą rzetelnej legislacji, uzasadniona i proporcjonalna do celu.

Do Rzecznika wpłynęły liczne wnioski obywateli zaniepokojonych propozycją nowych zasad prowadzenia edukacji domowej. Choć autorzy projektu wycofali najbardziej kontrowersyjne propozycje, nadal zgłaszane są obawy, że nowe przepisy utrudnią obywatelom korzystanie z tej formy nauki. Zmiany dotyczą:

• terminu składania wniosku o wydanie przez dyrektora zezwolenia na spełnianie obowiązku szkolnego albo obowiązku nauki poza szkołą (od 1 lipca do 21 września),
• ograniczenia wyboru szkoły do terenu województwa, w którym mieszka dziecko, lub województwa sąsiadującego,
• przeprowadzania egzaminów klasyfikacyjnych w szkole (zamiast w sposób zdalny). 

Rodzice i opiekunowie, a także sami uczniowie i uczennice podkreślają korzyści edukacji domowej, takie jak:

• poprawa zdrowia psychicznego,
• większe możliwości osobistego rozwoju.

Zwracają uwagę na należną rodzicom wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne, a także prawo obywateli i instytucji zakładania różnych szkół.

Rzecznik dostrzega potrzebę zapobiegania nieprawidłowościom związanym z organizacją edukacji domowej, w tym dopracowania zasad przyznawania dotacji oświatowych wyspecjalizowanym podmiotom.

Źródła:

• strona internetowa Rzecznika Praw Obywatelskich
• pismo Rzecznika Praw Obywatelskich do Marszałka Senatu RP (znak: VII.7037.73.2021.AT).

Opracowanie: Marta Wysocka