Jak wspierać rozwój dziecka z ASD poprzez zabawę? Praktyczne wskazówki dla nauczycieli i terapeutów

Zabawa to jedna z podstawowych aktywności spontanicznych dziecka. Ma na celu rozwijanie jego kompetencji poznawczych, społecznych i emocjonalnych. Dzięki zabawie dziecko eksploruje otoczenie, uczy się nowych umiejętności i buduje relacje. Jest to proces naturalny, który nie wymaga przymusu – dziecko angażuje się w zabawę z własnej chęci, czerpiąc z niej przyjemność i satysfakcję.

Zabawa wspiera rozwój w różnych obszarach:

• Rozwój poznawczy – pozwala na eksplorowanie świata, naukę zależności przyczynowo-skutkowych oraz rozwijanie wyobraźni.
• Rozwój komunikacyjny – poprzez zabawę dziecko uczy się komunikowania swoich potrzeb, rozumienia innych oraz naśladowania zachowań społecznych.
• Rozwój emocjonalno-społeczny – zabawa buduje relacje z rówieśnikami i dorosłymi, uczy rozpoznawania emocji oraz reagowania na różne sytuacje społeczne.

Dzieci w spektrum autyzmu często mają trudności z podejmowaniem spontanicznych interakcji, dlatego rola zabawy w ich nauczaniu i terapii jest nieoceniona. To właśnie poprzez zabawę terapeuci i nauczyciele mogą stopniowo wdrażać je do świata społecznego i rozwijać ich zdolności komunikacyjne.

Dzieci rozwijające się neurotypowo przechodzą przez kolejne etapy zabawy, które odpowiadają ich rozwojowi poznawczemu i społecznemu. W pierwszych miesiącach życia dominują zabawy manipulacyjne – niemowlęta bawią się własnym ciałem, a następnie zaczynają odkrywać właściwości przedmiotów poprzez dotyk, potrząsanie czy układanie. Z wiekiem pojawiają się zabawy konstrukcyjne, tematyczne oraz społeczne, w których dzieci odgrywają role i wchodzą w interakcje z rówieśnikami.

U dzieci ze spektrum autyzmu rozwój zabawy może przebiegać inaczej. Charakterystyczne trudności obejmują:

• Problemy z inicjowaniem i podtrzymywaniem zabawy – dziecko może unikać interakcji lub nie k się w nią zaangażować.
• Schematyczność i powtarzalność – dzieci z ASD często preferują określone schematy zabawy i mogą mieć trudności z wprowadzaniem nowych elementów lub reguł.
• Trudności z naśladowaniem – naśladowanie zachowań innych osób jest niezwykle ważne w nauce społecznej, jednak dzieci ze spektrum mogą potrzebować dodatkowego wsparcia w tym zakresie.
• Deficyty w zakresie myślenia symbolicznego – mogą nie rozumieć, że zabawka może pełnić inną rolę (np. klocek jako telefon), brak umiejętności udawania może utrudniać rozwój zabaw tematycznych.

W terapii dziecka z autyzmem ważne jest jest stopniowe wprowadzanie w świat zabawy, dostosowanie aktywności do jego możliwości i preferencji oraz cierpliwe wspieranie w rozwijaniu elastyczności i interakcji społecznych.

W pracy z dziećmi w spektrum autyzmu stosuje się różne rodzaje zabawy, które pomagają im rozwijać konkretne umiejętności. Każdy z tych typów odgrywa istotną rolę w procesie terapeutycznym:

1. Zabawy manipulacyjne – obejmują wszelkie aktywności związane z chwytaniem, przekładaniem i układaniem przedmiotów (np. klocki, układanki). Wspierają rozwój motoryki małej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej.
2. Zabawy sensoryczne – polegają na eksploracji różnych bodźców zmysłowych, np. zabawa piaskiem, wodą, ciastoliną, farbami. Dzieci z ASD często mają specyficzne potrzeby sensoryczne, dlatego tego typu aktywności pomagają im regulować napięcie sensoryczne i oswajać się z nowymi doznaniami.
3. Zabawy konstrukcyjne – budowanie z klocków, składanie elementów w całość sprzyja rozwijaniu umiejętności planowania i organizacji. Pomagają także w rozwijaniu koncentracji i cierpliwości.
4. Zabawy tematyczne i symboliczne – dzieci uczą się odgrywać role, np. zabawa w lekarza, sklep, restaurację. Zabawy te rozwijają myślenie abstrakcyjne oraz kompetencje społeczne. W przypadku dzieci w spektrum autyzmu mogą wymagać modelowania i wsparcia terapeuty.
5. Zabawy funkcjonalne – polegają na wykorzystywaniu przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem (np. układanie puzzli, używanie sztućców do jedzenia). Dzieci z ASD mogą wymagać dodatkowej nauki takich umiejętności poprzez systematyczne powtarzanie i wzmacnianie.
6. Zabawy badawcze – uczą dzieci eksperymentowania i odkrywania zależności między przedmiotami oraz zjawiskami w otoczeniu. Są szczególnie istotne w rozwijaniu umiejętności poznawczych i eksploracyjnych.

Odpowiednie dobranie rodzaju zabawy do indywidualnych potrzeb dziecka pozwala na efektywniejsze wsparcie jego rozwoju i stopniowe wdrażanie w świat interakcji społecznych.

Maluchy ze spektrum autyzmu mogą napotykać różne trudności w zabawie, które wynikają z ich specyficznych potrzeb i ograniczeń rozwojowych. Warto je zrozumieć i umiejętnie reagować, aby ułatwić dziecku wejście w świat zabawy oraz stopniowo rozwijać jego umiejętności społeczne, komunikacyjne i poznawcze.

Jednym z głównych wyzwań w pracy z dziećmi z ASD jest ich trudność w skupieniu uwagi na zabawie. Często są one rozpraszane przez bodźce zewnętrzne i mają trudność z utrzymaniem aktywności przez dłuższy czas.

Sposoby wsparcia:

• minimalizacja dystraktorów w otoczeniu – ograniczenie zbędnych bodźców, np. zasłonięcie półek z zabawkami, stonowane kolory w pomieszczeniu,
• stopniowe wydłużanie czasu zabawy – początkowo krótkie aktywności dostosowane do możliwości dziecka,
• dostosowanie rodzaju zabawy do zainteresowań dziecka – im bardziej zabawa angażuje, tym łatwiej utrzymać uwagę,
• częste zmiany aktywności w pierwszych etapach – terapeuta powinien mieć przygotowane kilka różnych propozycji i elastycznie reagować na potrzeby dziecka.

Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu doświadczają rowównież trudności z naśladowaniem. Naśladowanie to podstawowy mechanizm nauki u dzieci neurotypowych, który pozwala na przyswajanie nowych zachowań poprzez obserwację. Dzieci w spektrum autyzmu mogą mieć trudność z odwzorowaniem działań dorosłych lub rówieśników.

Sposoby wsparcia:

• modelowanie – terapeuta demonstruje określone zachowania, używając prostych gestów i słów,
• wspólna zabawa – dorosły angażuje się w aktywność razem z dzieckiem, stopniowo zachęcając je do naśladowania,
• wzmacnianie pozytywne – nagradzanie (np. pochwałą) każdego nawet najmniejszego przejawu naśladowania.

Należy pamiętać, że dzieci z ASD często preferują powtarzalne schematy i mogą mieć trudność z wprowadzaniem zmian w zabawie.

Sposoby wsparcia:

• stopniowe wprowadzanie nowości – np. delikatne modyfikacje w znanych schematach zabawy,
• pozostawienie dziecku poczucia kontroli – np. wybór pomiędzy dwiema aktywnościami,
• pokazanie nowych możliwości zabawy – np. gdy dziecko bawi się samochodzikami, terapeuta może zaproponować budowę garażu z klocków.

Środowisko, w którym odbywa się zabawa i terapia, ma ogromny wpływ na skuteczność oddziaływań. Zarówno przestrzeń, jak i terapeuta powinny być odpowiednio przygotowani, aby maksymalnie wspierać rozwój dziecka.

Dzieci z ASD często reagują na nadmiar bodźców, dlatego otoczenie powinno być przemyślane i dostosowane do ich potrzeb.

Zasady organizacji przestrzeni:

• Minimalizacja dystraktorów – unikanie nadmiaru kolorów, zakrywanie półek z zabawkami, stonowane ściany i dekoracje.
• Bezpieczne miejsce do eksploracji – np. dywanik lub kącik do zabawy.
• Zastosowanie podziału przestrzeni – m.in. strefa do zabawy sensorycznej, strefa do pracy przy stoliku.
• Dostosowanie przestrzeni do aktywności ruchowych – np. obecność materaca, piłki, trampoliny, jeśli dziecko tego potrzebuje.

Terapeuta nie tylko organizuje przestrzeń, ale również odgrywa kluczową rolę w budowaniu relacji z dzieckiem i wprowadzaniu go w zabawę.

Najważniejsze cechy terapeuty:

• Autentyczność i otwartość – dzieci w spektrum autyzmu wyczuwają emocje dorosłych, dlatego terapeuta powinien być szczery i autentyczny w swoich reakcjach.
• Cierpliwość i uważność – każda interakcja wymaga dostosowania tempa do dziecka i respektowania jego granic.
• Empatia i elastyczność – terapeuta powinien dostosowywać się do nastroju i możliwości dziecka, zmieniając aktywności, jeśli zajdzie taka potrzeba.
• Stonowany wygląd i sposób bycia – unikanie krzykliwych kolorów ubrań i nadmiaru ozdób, aby nie rozpraszać dziecka.

Przygotowanie przestrzeni i uważna postawa terapeuty to fundament skutecznej pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu.

Aby zabawa była skuteczna i wspierała rozwój dziecka z ASD, należy stosować odpowiednie strategie dostosowane do jego potrzeb.

Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często czują się lepiej, gdy mają kontrolę nad sytuacją.

Jak to zastosować?

• Proponowanie dziecku wyboru między dwiema aktywnościami.
• Pozwalanie dziecku decydować, jak chce się bawić określoną zabawką.
• Stopniowe rozszerzanie zabawy o nowe elementy w sposób akceptowalny dla dziecka.

Dzieci w spektrum autyzmu często mają intensywne zainteresowania określonymi tematami (np. dinozaury, pociągi, liczby).

Jak to wykorzystać?

• Włączanie ulubionych tematów do terapii (np. ćwiczenia logopedyczne z użyciem figurek dinozaurów).
• Angażowanie dziecka w znane i lubiane schematy zabawy, a następnie ich stopniowa modyfikacja.

Dzieci z ASD mogą mieć trudność z wyobrażaniem sobie kolejnych etapów zabawy.

Jak pomóc?

• Stosowanie planów dnia z obrazkami.
• Prezentowanie zdjęć lub ilustracji przedstawiających różne formy zabawy.

Zabawa jest fundamentem rozwoju dziecka, a w przypadku dzieci ze spektrum autyzmu pełni także funkcję terapeutyczną. Właściwie dobrane formy aktywności mogą wspierać ich rozwój poznawczy, komunikacyjny i społeczny, a także pomagać w przełamywaniu trudności związanych z zabawą.