Nauczyciel psycholog a nowe prawo. Jak ustawa o zawodzie psychologa zmieni status psychologa szkolnego?

Projekt ustawy wprowadza jednoznaczny i szczegółowy katalog warunków, które musi spełnić osoba chcąca legalnie wykonywać zawód psychologa. Podstawowym wymogiem formalnym jest wpis do Rejestru Psychologów, który ma prowadzić Krajowa Izba Psychologów. Dopiero po uzyskaniu tego wpisu dana osoba będzie miała prawo wykonywania zawodu psychologa.

Prawo do wykonywania zawodu psychologa będzie przysługiwać wyłącznie osobie, która zostanie wpisana do Rejestru Psychologów. Projekt ustawy zastrzega, że bez takiego wpisu nie będzie można legalnie wykonywać świadczeń psychologicznych, ani posługiwać się tytułem „psycholog” w kontekście zawodowym. Rejestr ten będzie stanowił publiczne potwierdzenie posiadania odpowiednich kwalifikacji oraz spełnienia warunków określonych ustawą. Wpis do Rejestru będzie też potwierdzeniem braku przesłanek dyskwalifikujących (np. postępowania dyscyplinarnego czy zakazu wykonywania zawodu).

Projekt przewiduje, że do uzyskania prawa wykonywania zawodu psychologa uprawniona będzie osoba, która:

• ukończyła w Rzeczypospolitej Polskiej:
  • studia pierwszego stopnia na kierunku psychologia i studia drugiego stopnia na kierunku psychologia oraz uzyskała tytuł zawodowy magistra na tym kierunku albo
  • jednolite studia magisterskie na kierunku psychologia oraz uzyskała tytuł zawodowy magistra na tym kierunku lub
•  posiada dyplom wydany w państwie innym niż państwo członkowskie Unii Europejskiej, uznany za równoważny z dyplomem ukończenia studiów na kierunku psychologia uzyskiwanym w Rzeczypospolitej Polskiej, potwierdzający formalne kwalifikacje psychologa, lub
• posiada kwalifikacje do wykonywania zawodu psychologa nabyte w państwie członkowskim Unii Europejskiej, uznane w Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z przepisami ustawy z dnia 22 grudnia 2015 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej;
• korzysta w pełni z praw publicznych oraz ma pełną zdolność do czynności prawnych;
• swoim dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu psychologa, w szczególności nie była prawomocnie skazana za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego;
• wykazuje znajomość języka polskiego w stopniu niezbędnym do wykonywania zawodu psychologa.

Projektowane regulacje istotnie zmienią sytuację psychologów zatrudnionych w przedszkolach, szkołach i placówkach oświatowych. Przewidziane zmiany mają na celu zapewnienie, że pomoc psychologiczna udzielana w szkołach będzie świadczona wyłącznie przez osoby posiadające formalne kwalifikacje oraz prawo wykonywania zawodu psychologa. W tym celu odpowiednie przepisy mają zostać wprowadzone do: 

• ustawy 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (art. 130 projektu ustawy),
• ustawy z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (art. 143 projektu ustawy).

Projekt jednoznacznie wskazuje, że na stanowisku nauczyciela psychologa nie będzie można zatrudnić osoby, która nie posiada prawa wykonywania zawodu psychologa. Przepisy w tym zakresie zostały dodane do art. 10 Karty Nauczyciela (nowy ust. 8c).

Na stanowisku nauczyciela psychologa nie będzie mogła zostać zatrudniona osoba, wobec której:

• nie posiada prawa wykonywania zawodu psychologa,
• toczy się postępowanie dyscyplinarne w samorządzie psychologów,
• orzeczono tymczasowe zawieszenie prawa wykonywania zawodu,
• orzeczono ograniczenie zakresu czynności zawodowych, jeżeli dotyczą one zadań realizowanych w szkole,
• orzeczono karę zawieszenia lub pozbawienia prawa wykonywania zawodu psychologa.

Każdy nauczyciel psycholog, przed nawiązaniem stosunku pracy w szkole, będzie zobowiązany do przedstawienia dyrektorowi zaświadczenia z Rejestru Psychologów, potwierdzającego posiadanie prawa wykonywania zawodu. Wyjątek dotyczyć ma sytuacji, w której nauczyciel psycholog ponownie podejmuje pracę w tej samej szkole w ciągu 3 miesięcy od rozwiązania poprzedniego stosunku pracy – wówczas nie będzie wymagane nowe zaświadczenie.

Projekt ustawy rozszerza również listę przesłanek uniemożliwiających zatrudnienie psychologa szkolnego o fakt toczącego się postępowania dyscyplinarnego w ramach samorządu psychologów. Nawet jeśli psycholog nie został jeszcze ukarany, samo wszczęcie postępowania – zgodnie z projektowanym art. 10 ust. 8c pkt 2 Karty Nauczyciela – będzie podstawą do odmowy zatrudnienia w szkole.

Jedną z ważnych zmian, jakie niesie za sobą projekt ustawy, jest wyeliminowanie możliwości zatrudniania w szkołach studentów psychologii na stanowisku psychologa. Do tej pory dyrektorzy za zgodą kuratora oświaty dopuszczali taką możliwość, kierując się potrzebą zabezpieczenia pomocy psychologicznej.

Nowelizacja art. 15 ustawy Prawo oświatowe (projektowany ust. 10) precyzyjnie określa warunki, w jakich do przedszkola, szkoły lub placówki publicznej można zatrudnić osobę niebędącą nauczycielem. Taką osobą będzie mogła być wyłącznie osoba:

• posiadająca prawo wykonywania zawodu psychologa, zgodnie z projektowaną ustawą,
• posiadająca przygotowanie uznane przez dyrektora szkoły za odpowiednie do udzielania świadczeń psychologicznych dzieciom i młodzieży,
• zatrudniana za zgodą kuratora oświaty (w przypadku szkół artystycznych – za zgodą ministra właściwego ds. kultury).

Nie przewiduje się dopuszczenia do pracy w szkole osoby, która nie została jeszcze wpisana do Rejestru Psychologów, a więc m.in. studentów psychologii lub absolwentów bez uprawnień.

Zatrudnienie osoby niebędącej nauczycielem na stanowisku psychologa szkolnego będzie możliwe wyłącznie za zgodą kuratora oświaty i tylko wtedy, gdy osoba ta legitymuje się pełnym prawem wykonywania zawodu psychologa.

W projekcie ustawy o zawodzie psychologa przewidziano doprecyzowanie zapisów dotyczących obowiązku zatrudniania nauczycieli specjalistów w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych. Proponowana zmiana odnosi się do art. 42d ust. 1 ustawy Karta Nauczyciela.

Planowane jest dodanie w art. 42d ust. 1 drugiego zdania o treści: Ilekroć w przepisie niniejszego artykułu jest mowa o nauczycielu psychologu, należy przez to rozumieć także osobę, o której mowa w art. 15 ust. 10 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe.

Oznacza to, że do limitów etatów specjalistów będzie można wliczać nie tylko nauczycieli psychologów w rozumieniu przepisów Karty Nauczyciela (czyli osoby posiadające uprawnienia nauczycielskie), ale również psychologów zatrudnianych w szkole za zgodą kuratora oświaty, zgodnie z nowym art. 15 ust. 10 ustawy Prawo oświatowe (czyli psychologów niebędących nauczycielami, ale posiadających prawo wykonywania zawodu psychologa).

Zgodnie z projektowanym brzmieniem art. 26 ust. 1 pkt 6-8 Karty Nauczyciela, stosunek pracy nauczyciela psychologa wygaśnie z mocy prawa, jeśli:

1. Nawiązanie stosunku pracy nastąpiło z naruszeniem warunków określonych w art. 10 ust. 8c, tj. nauczyciel:

• nie posiada prawa wykonywania zawodu psychologa,
• ma zawieszone lub ograniczone uprawnienia do wykonywania zawodu,
• toczy się wobec niego postępowanie dyscyplinarne w samorządzie psychologów,
• został ukarany karą uniemożliwiającą wykonywanie zadań nauczyciela psychologa.

2. Nauczyciel psycholog został skreślony z Rejestru Psychologów, zgodnie z przesłankami określonymi w art. 14 projektu ustawy (np. utrata kwalifikacji, prawomocne ukaranie, zrzeczenie się uprawnień).

3. Została wobec nauczyciela psychologa orzeczona kara dyscyplinarna zawieszenia lub pozbawienia prawa wykonywania zawodu, przewidziana w art. 94 ust. 1 pkt 5 i 6 ustawy o zawodzie psychologa.

Wygaśnięcie stosunku pracy następuje z mocy prawa, tj. automatycznie, a obowiązkiem dyrektora szkoły jest jedynie stwierdzenie tego faktu.

Projekt ustawy wprowadza zmiany wpływające bezpośrednio na sposób realizowania procedury awansu zawodowego przez nauczycieli psychologów. Celem zmian jest zapewnienie zgodności działań podejmowanych w ramach przygotowania do zawodu nauczyciela z zasadami etyki zawodowej oraz ochrony tajemnicy psychologicznej.

W art. 9fa ustawy Karta Nauczyciela projektodawcy dodali ust. 5a, który stanowi, że: w przypadku nauczyciela psychologa realizującego przygotowanie do zawodu nauczyciela zajęcia, o których mowa w ust. 1 i 5 [tzw. zajęcia otwarte], nie mogą być zajęciami realizowanymi indywidualnie z uczniami, jeżeli w ramach tych zajęć może być naruszona tajemnica, o której mowa w art. 27 ustawy o zawodzie psychologa oraz samorządzie zawodowym psychologów.

Oznacza to, że w trakcie przygotowania do zawodu, nauczyciel psycholog nie będzie mógł prowadzić zajęć otwartych opartych na indywidualnej pracy z uczniem, jeśli działania te mogłyby wiązać się z ujawnieniem informacji objętych tajemnicą zawodową.

Projekt ustawy wprowadza definicję świadczeń psychologicznych, do których zaliczają się:

• diagnoza psychologiczna polegająca na rozpoznawaniu za pomocą metod psychologicznych, opartych na dowodach naukowych, właściwości funkcjonowania psychologicznego odbiorcy świadczeń psychologicznych oraz ich psychologicznych przyczyn i skutków;
• opiniowanie psychologiczne polegające na opisie aktualnego funkcjonowania psychologicznego odbiorcy świadczeń psychologicznych, sporządzonym pisemnie na podstawie przeprowadzonego badania psychologicznego;
• orzekanie psychologiczne na podstawie przepisów odrębnych polegające na formułowaniu pisemnej diagnozy psychologicznej o aktualnym funkcjonowaniu odbiorcy świadczeń psychologicznych;
• udzielanie pomocy psychologicznej, polegającej na stosowaniu form oddziaływania psychologicznego ukierunkowanych na rozwój, podnoszenie jakości życia, profilaktykę, zachowanie i przywracanie zdrowia psychicznego, zapobieganie, zmniejszanie i usuwanie nieprawidłowości dotyczących zdrowia psychicznego odbiorcy świadczeń psychologicznych oraz wsparcie w sytuacji doświadczenia kryzysu, traumy lub stresu;
• prowadzenie psychoterapii przez psychologa w przypadku nabycia przez niego uprawnień psychoterapeuty na podstawie odrębnych przepisów.

Każde z tych działań jest objęte obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej, a sam psycholog ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną za jej naruszenie. Oznacza to, że nauczyciel psycholog podejmujący działania w ramach awansu zawodowego musi uwzględniać nie tylko przepisy oświatowe, lecz również kodeks etyki zawodowej psychologa, który zostanie przyjęty przez samorząd psychologów.

Zgodnie z art. 27 ust. 1 projektu, psycholog jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem świadczeń psychologicznych. Oznacza to, że zakres tajemnicy obejmuje wszystkie działania zawodowe psychologa, w szczególności:

1. Diagnozę psychologiczną – czyli rozpoznanie właściwości funkcjonowania psychologicznego odbiorcy świadczeń oraz ich przyczyn i skutków.
2. Opiniowanie psychologiczne – sporządzanie pisemnego opisu funkcjonowania psychologicznego na podstawie przeprowadzonych badań.
3. Orzekanie psychologiczne – formułowanie pisemnej diagnozy na podstawie przepisów odrębnych.
4. Pomoc psychologiczną – stosowanie oddziaływań ukierunkowanych na rozwój, poprawę jakości życia, profilaktykę oraz wsparcie w kryzysie.
5. Psychoterapię – prowadzoną przez psychologa posiadającego stosowne uprawnienia na podstawie odrębnych przepisów.

Wyjątki pozwalające na ujawnienie tajemnicy zawodowej obejmują m.in. sytuacje, gdy:

• wymagają tego odrębne przepisy,
• istnieje zagrożenie życia lub zdrowia odbiorcy lub innych osób,
• konieczne jest udzielenie dalszych świadczeń (za zgodą odbiorcy lub jego przedstawiciela ustawowego),
• świadczenie wykonano na zlecenie uprawnionego podmiotu,
• odbiorca lub jego przedstawiciel ustawowy wyrazi pisemną zgodę (chyba że zgoda tylko przedstawiciela mogłaby naruszać dobro odbiorcy),
• psycholog składa zeznania w postępowaniu dyscyplinarnym.

Także ujawnienie tajemnicy zawodowej będzie ograniczone: 

• zgoda wszystkich odbiorców przy świadczeniu zbiorowym – jeżeli świadczenie psychologiczne jest udzielane jednocześnie więcej niż jednej osobie (np. rodzinie), ujawnienie informacji wymaga pisemnej zgody wszystkich uczestników.
• niezbędny zakres ujawnienia – we wszystkich przypadkach ujawnienie tajemnicy może nastąpić wyłącznie w niezbędnym zakresie. Odbiorca świadczeń lub jego przedstawiciel ustawowy może dodatkowo określić, jaką część informacji można ujawnić.

Co ważne, po śmierci osoby, której udzielano pomocy psychologicznej, psycholog nadal jest zobowiązany do zachowania tajemnicy. Ujawnienie może nastąpić tylko wtedy, gdy osoba bliska wyrazi pisemną zgodę i określi zakres ujawnienia. Ujawnienie tajemnicy po śmierci odbiorcy nie jest dopuszczalne, jeśli:

• sprzeciwiła się temu inna osoba bliska,
• sam odbiorca za życia wyraził sprzeciw (dołączony do dokumentacji psychologicznej).

W razie sporu między osobami bliskimi co do ujawnienia tajemnicy (lub zakresu ujawnienia), zgodę na jej ujawnienie wyraża sąd cywilny w postępowaniu nieprocesowym. Psycholog również może wystąpić do sądu, jeśli ma wątpliwości co do statusu osoby bliskiej lub zasadności sprzeciwu.